From Wikipedia, the free encyclopedia
Мосолмандарҙың Көньяҡ Азияны яулауы —мосолман хакимдарының Көньяҡ Азияға баҫып инеүе һәм буйһондороуы, башлыса XIII быуаттан XVI быуатҡа тиклем дауам иткән. Ҡайһы бер тарихсылар фекеренсә, кешелек тарихында был осорҙа, тәре походтарындағы кеүек, күп кеше ҡырылған[1][2][3][4].
| Мосолмандарҙың Көньяҡ Азияны яулауы |
VII быуатта, иртә ғәрәп баҫыҡынсылығы барышында, мосолмандар Һиндостанға баҫып инергә маташа, ләкин раджпут батшалыҡтары ҡаршылығына осрап, уның территорияһына тәрәнгә үтеп инә алмай.
Шуға ҡарамаҫтан, хәҙерге Уттаракханд һәм Химачал-Прадеш һәм Читтагонгский убаларындағы Алмора, Гархвал, Лухул, Спити үҙәне, Киннаур кеүек гималай короллектәре, шулай уҡ беҙҙең осорҙа ла йәшәүсе Непал, Бутан һәм Сиккимды мосолмандар бер ҡасан да яулай алмаған.
Көньяҡ Азия, башҡа ултыраҡ йәмғиәттәр кеүек үк, быуаттар дауамында күсмә ҡәбиләләр баҫҡынсылығына дусар ителгән. Һинд субконтинентына йыш ҡына Ирандан һәм Үҙәк Азиянан, йәғни төньяҡ-көнбайыштан һөжүм иткәндәр.Сәсәниҙәр иран империяһы ҡолатылып, ислам Ғәрәп хәлифәлеге барлыҡҡа килгәндән һуң, урындағы пуштун/афған һәм төрөк көстәре бергә тупланып нығытыла. Был планда, X быуаттағы мосолман баҫҡынсылығы беҙҙең эраның VI быуатынан башланған яулап алыуҙарҙан бер нисек тә айырылмаған.
Әммә буйһонған халыҡтың йәшәү рәүешен тиҙ үҙләштергән һәм улар менән ҡушылған башҡа яулап алыусыларҙан айырмалы рәүештә, мосолмандар үҙҙәренең административ һәм хоҡуҡи системаһын, динен, социаль ҡоролош моделен алып килгән. Уларҙың мәҙәниәте күбеһенсә Һиндостан өсөн ят булған. Мосолман хакимдарының күбеһе үҙ мәҙәниәтен урындағы халыҡҡа көсләп тағырға маташҡан, ләкин Аҡбар кеүек ҡайһы берҙәре, киреһенсә, урындағы йолаларҙы рөхсәт иткән һәм хатта дәртләндергән.
Беҙҙең эраның 664 йылында полководец Әл-Мохалаб ибн Әби Суфрах етәкселегендәге Өмәүиҙәр хәлифәләренең ғәрәп ғәскәрҙәре Һиндостанға һөжүм итә. Улар хәҙерге Пакистан Пенджабындағы Мултанға тиклем үтеп ингән. Мосолмандар Маили атамалы баш ҡаланы баҫҡан, талаған һәм әсирлеккә алған. Ғәрәптәр ул ваҡытта Фарсыны баҫып алыу менән илһамланған һәм Һиндостанды артабан да баҫып алыу мөмкинлеген тикшергән. Әмәүиҙәр хакимлығы аҙағында мосолмандар Мөхәммәд ибн Ҡасим етәкселегендә тағы ла тәүәккәлерәк һөжүм иткән. 738 йылда Раджастан өсөн барған алышта ғәрәптәр ражпуттар ғәрәптәрҙе ҡаҡсытҡан. Артабанғы мосолман баҫып алыуҙарын ғәрәптәр түгел, ә ислам диненә күскән төрки һәм Үҙәк Азия монголдары етәкләй.
Исламға Һиндостанда таралыу өсөн бер нисә быуат кәрәк булған, һәм бының хаҡта фәндә йыш ҡына бәхәстәр тыуа. Шулай ҙа ҡайһы берәүҙәр, индустар көс ҡулланып, «үлемгә дусар ителеү» ҡурҡынысы йәки мосолман булмағандарға һалым һалыу менән янаған өсөн илам динен ҡабул иткән, тип уйлай. Башҡалар, ҡатнаш никахтар, вәғәз, сауҙа, каста структураһының ауырлығы һәм суфыйсылыҡтың барлыҡҡа килеүе ҙур роль уйнаған, тип иҫәпләй[5].
Көньяҡ Азия халҡының исламға күсеүенә ҡарата төрлө фекерҙәр яңғырай[6]:
К. С. Лал уның китабында Урта быуат Һиндостанда мосолман халҡының үҫеше хаҡында бәйән итә. Ул б.э. 1000 йылынан 1500 йылға тиклем Һиндостан халҡы 80 миллион кешегә кәмегән тип раҫлай. Уның эшен Саймон Дигби һәм Ифран Хәбиб, халыҡ иҫәбен алыу үткәрелмәгән осорҙа бындай һығымта мөмкин түгел, тип тәнҡитләгән. Һуңғы эштәрендә Лал тәнҡитселәргә яуап ҡайтара. Тарихсы Уильям Дюрант исламдағы бөтә уңыштар ҙа көс ҡулланыу ярҙамында килгән ти[4][8]. Джадунатх Саркар, ҡайһы бер мосолман яулап алыусылары һиндтарҙы даими рәүештә юҡ иткән тигән раҫлаған[9]. Әммә Һиндостан мосолмандары каста хәленән тамам ҡотола алмаған, быға үҙенең Фетвь-ай Джахандари ҡабул иткән Зыяуддин әл-Барани булышлыҡ итә, ул «Ашраф» кастаһы «Аджлаф» кастаһын дискриминацияға дусар иткән[10], где они были отнесены к касте «Аджлаф» и подвергнуты дискриминации со стороны касты «Ашраф»[11].
«Исламды үлем менән ҡурҡытып көсләп ҡабул иттереү» теорияһын тәнҡитләүселәр Көньяҡ Һиндостанда, Бангладеш, Шри-Ланка, көнбайыш Бирма (Мьянма), Индонезия һәм Филиппинда исламды көсләп тағырлыҡ мосолмандар ҙа булмағанына иғтибар иттерәләр, әммә был урындарҙа ислам диненә күскән халыҡ[7]. Иҡтисад тарихсыһы Ангус Мэддисон үҙенең китабында[12] бөтә диндәр тотҡан Һиндостан халҡының бер ҙә кәмемәүен, ә 1000-дән 1500-ға артыуын күрһәткән. Ул, халыҡ иҫәбе 35 миллионға, 75 миллиондан 110-ға тиклем артты, тип иҫәпләй.
Артабанғы мосолман яулап алыусылары, үҙҙәрен «тәхет биҙәге» тип атаған Аурангзебтар — Мөхйә әд-Дин Әбүл-Мозаффар Солтан Мөхәммәд Аурангзеб (уларҙы индустар ҙа, һинд мосолмандар ҙа бер тигеҙ күрә алмаған), Һиндостанды талау өсөн объект итеп түгел, ә үҙҙәре һәм үҙҙәренең тоҡомдары өсөн батшалыҡ итеп ҡараған. Үҙҙәре тураһында яҡшы иҫтәлектәр ҡалдырғандары ла бар. Улар юғары ҡатлам һинд ҡыҙҙарына өйләнгән. XIV быуатта Делиға килеп киткән ҡаты бәғерле солтан Ибн Баттуттаға һинд халҡы нәфрәт менән ҡараған.
Ул, хакимдар һарайында фарсы, төрөк, ғәрәп кеүек ситтән килгән кешеләр урындағы подданныйҙарға ҡарағанда мөһимерәк роль уйнай, тип билдәләгән. «Төрки» һүҙе этник сығыштан бигерәк, юғары социаль статусҡа күрһәткән. Шуға ҡарамаҫтан, С. А. Ризви[13]урындағы халыҡты, бигерәк тә һөнәрселәрҙе: ашнаҡсыларҙы, баҡсасыларҙы, парикмахерҙарҙы хуплап ҡараусы, шулай уҡ улар араһынан чиновниктар тәғәйенләүсе Мөхәммәт бин Туғлаҡты билдәләй. Ул батшалыҡ иткәндә, ислам динен ҡабул итеү социаль мобиллек һәм социаль статусты күтәреү сараһы булған[14].
Исламдың йоғонтоһо айырыуса сауҙала һиҙелә. Ғәрәбстан диңгеҙенең сауҙа юлдарын һаҡлау өсөн хәҙерге Бомбей (Мумбай) районында оялаған пираттарға ғәрәптәрҙең һөжүмдәре мосолмандарҙың Һиндостан менән тәүге бәйләнеше була. Шул осор тирәһендә ғәрәптәр Һиндостан порттарына күсенә башлаған, һәм был бәләкәй мосолман общиналарын барлыҡҡа килтергән. Уларҙың артыуы ислам динен таратыу менән генә түгел, шулай уҡ көньяҡ Һиндостандың (Чоло дәүләтенә оҡшаш) индуист радждары үҙ ғәскәрҙәренә мосолман яугирҙарын яллауы менән дә аңлатыла[15].
.png)
Ислам шәриғәт судтары ярҙамында Алыҫ көнбайыштағы Марокконан алып Алыҫ Көнсығыштағы Монголияға һәм Индонезияға тиклем берҙәм коммерция һәм хоҡуҡи система барлыҡҡа килгән. Көньяҡ Һиндостан ғәрәптәр/мосолмандар менән әүҙем сауҙа итһә, төньяҡ Һиндостан яңы мөмкинлектәр тапҡан. Азияның һинд һәм будда батшалыҡтарын ислам дине яулап алғас һәм ислам Африкала тарала башлағас, ул Мысырҙа йәки Туниста түләү йөкләмәһен алыу, ә Һиндостанда йәки Индонезияла башҡарырға мөмкинлек биргән юғары үҙәкләштерелгән көскә әүерелә, ә Һиндостанда йәки Индонезияла башҡарырға (шәриғәттә мосолмандарҙың кафырҙар аралашыуына һәм үҙ-ара килешеүҙәренә ҡарата махсус ҡағиҙәләр бар). Мосолман системаһы руханиҙар, административ идарасылар һәм алдынғы сауҙагәрҙәр төркөмдәренә тиҙ арала үҙ-ара эш итергә мөмкинлек биргән.
Сәйәхәтсе һәм тикшеренеүсе Мөхәммәт Ибн Абдулла Ибн Баттута мосолман донъяһы буйлап сағыштырмаса еңел генә сәйәхәт итә алған. Ул Делиҙа имам, Мальдив Республикаһында суд чиновнигы булған, Малабарҙа илсе һәм сауҙагәр булған. Был ислам донъяһында бер кешенең рухани, чиновник, сауҙагәр була алыуын күрһәтә, һәм бында бер ҡаршылыҡ та булмаған. Ислам донъяһында сауҙаны власть, закон һәм дин яҡлаған. Шершаһ бөтә сауҙа юлдарын асҡан, сауҙаны сикләгән пошлиналарҙы ла бөтөргән. Ул юлдар селтәрен киңәйткән һәм Калькуттаны Кабул менән тоташтырған билдәле Бөйөк тәгәрмәс юлын (1540—1544) барлыҡҡа килтергән, һәм был юл хәҙер ҙә өлөшләтә файҙаланыла.
Етештереү технологияларының, шулай уҡ ҡала мәҙәниәтенең таралыуы ла сауҙаның үҫешенә бәйләнгән. Был айырыуса донъяның технологик яҡтан үҫешмәгән өлөштәренә йоғонто яһаған. Икенсе яҡтан, Һиндостанда борон-борондан уҡ бай интеллектуаль традиция һәм башҡа идеяларға мохтаж булмаған үҫешкән ҡала тормошо булған. Тарихсылар мосолмандар килтергән технологияларҙың Һиндостанға ни ҡәҙәр йоғонто яһауы хаҡында бәхәсләшә. Мәҫәлән, ҡайһы бер тарихсылар быны нисек раҫлай: һыу тәгәрмәсен һыу һибеү өсөн мосолмандар ҡарамағында ҡуллана башлағандар.
Күп кенә тарихсылар иҫәпләүенсә, Һиндостанға һыу һибеү тәгәрмәсен мосолмандар килтергән
_-_TIMEA.jpg)
Төҙөлөштә керамик плитка файҙаланылған урындарҙы Һиндостанға Иран, Ираҡ һәм Урта Азиянан килтергәндәр. Раджастандың зәңгәр керамикаһы Бөйөк Моголдар осоронда Һиндостанға индерелгән ҡытай фарфорына оҡшатып формалашҡан. Шулай уҡ солтан Әбидин (1420—1470) Кәшмир һөнәрселәрен Сәмәрҡәндкә китап төпләргә һәм ҡағыҙ эшләргә ебәргән.
Британия Һиндостанын бүлгеләү, һуғыштар һәм миллионлаған кешене илдәренән ҡыуыу, мосолмандарҙың һәм индустарҙың дошманлығын көсәйтеп, объектив баһаны ҡыйынлаштырҙы. Мосолмандар идараһы ассимиляция һәм синкретизмдың юғары кимәле менән айырылып тора. Мосолман хакимлығы социаль тәртипкә һәм этикаға йоғонто яһай. Ҡатмарлы тарихи процесс һөҙөмтәһендә Һиндостанда мосолмандар, үҙенең оҡшашлығын юймай һәм мосолман булмағандар менән бәйләнешен дә юғалтмай, аҙсылыҡта уникаль йәшәү тәжрибәһенә эйә булды.
Исламдың һинд мәҙәниәтенә йоғонтоһо бөтә өлкәләрҙә лә — телдә, кейемдә, аш-һыуҙа, сәнғәттең бөтә төрҙәрендә лә, архитектурала, ҡалаларҙы планлаштырыуҙа, йолаларҙа һәм ҡиммәттәрҙә сағыла. Икенсе яҡтан, мосолман илбаҫарҙарының теле урындағы халыҡтың телдәре йоғонтоһонда үҙгәргән, улар үҙенең лингвистик сығышы буйынса һинд теленә — ғәрәп алфавитын һәм байтаҡ фарсы һүҙҙәрен ҡулланған урдуға күскән. Урду һәм һинди — лингвистик яҡтан туғандаш телдәр, Һиндостан Республикаһының дәүләт теле — Көньяҡ Азияның ике төп теле — шулай уҡ һиндостани булараҡ билдәле.
Мосолмандар идараһы шулай уҡ көслө дәүләт власы менән бәйле сауҙаның үҫеүенә һәм һинд технологияларының башҡа донъяла таралыуына килтергән ҡалаларҙың үҫешенә килтерҙе. Кхурджа һәм Сиван — билдәле көршәкселәр үҙәге, Морадабад — латунь (ҡурғаш һәм цинк ҡатнаш баҡыр иретмәһе), Мирзапур келәм, Фирозабад быяла етештергән, Фаррукхабад — матбуғат, Шахранпур һәм Нагина ағас һырлау үҙәгенә әүерелгән, Бидар менән Лакноу металдан эшләнгән әйберҙәр (Bidriware) сығарған, Сринагарҙа папье-маше, Бенареста туҡымалар етештергән һәм ҡиммәтле әйберҙәрҙе тирәсләгәндәр. Икенсе яҡтан, ҡалаларҙы үҫтереү крәҫтиәндәрҙең һалым йөкләмәһен арттырҙы. Был Һиндостанда өҫтөнлөк иткән ауыл йәшәү рәүеше менән ыҙғыштарға килтергән.
«Ғәрәп» цифрҙары исеме аҫтындағы һинд һандары, Һиндостан математикаһы һәм тәбиғи фәндәр ҡаҙаныштары менән бергә, бөтә донъяға таралған.
Һиндостандың ислам архитектураһы Таж Махал һәм Дели Джама-Масджид кеүек шедеврҙар бүләк итте.
Һиндостанда ислам ҡалаларҙа Синд ҡалаһы сауҙа юлдарында, Цейлонда һәм Көньяҡ Һиндостанда йәшәгән общиналарҙа була.
Синд ғәскәрҙәр Нехавенд, Сәләм, Кадисия һәм Мекран янында фарсылар өсөн ғәрәптәргә ҡаршы һуғышҡан. Һиндостан пираттары ғәрәп судноларына диңгеҙ сапҡындары яһай. Һиндостанда ғәрәп илбаҫарҙарына ҡаршы тороу юлбашсылары йәшеренгән.
636—637 йылдарҙа уҡ ғәрәптәр диңгеҙ һөжүме ойоштора. Уларҙың ғәскәре диңгеҙ аша Тханға барып еткән, ләкин уларҙың маҡсаты талау ғына булған. Һуңынан хәлифә ғәскәрҙәре Мекранға барып сыҡҡан, ләкин унда нығынмаған.
711 йылда Көнсығыш провинцияларының ғәрәп наместнигы Хаджадж ибн Йософ Белуджистанға (Көньяҡ-Көнбайыш Азияла Иран таулығының ҡоролоҡло төбәге, әлеге ваҡытта Иран, Афғанстан һәм Пакистан һәм Синд араһында бүленгән) ике уңышһыҙ экспедиция ебәрә.
Мосолман хроникалары (Чачнаме), экспедицияларҙы пираттар рейдтарына язалау яуабы булған тип раҫлай. Синд батшаһы Даһирҙы пираттар бағыусыһы булараҡ ғәйепләгәндәр. Өсөнсө экспедицияны йәш ғәрәп хәрби начальнигы Мөхәммәт ибн Ҡасим етәкләгән. Экспедиция төньяҡта ҙур индуист ғибәҙәтханаһы Сан Мандир урынлашҡан Мултанға — «алтын ҡала»ға тиклем барып еткән.
Ибн Ҡасим Дебал (хәҙер Карачи) торағын яулаған, һәм ислам динен ҡабул итмәгән 17 йәштән өлкән бөтә ир-егеттәр үлтерелгән. Мөхәммәт армияһы Синдта (хәҙерге Хәйҙәрабад янында) Даһирҙы тар-мар иткән (712). Даһирҙың армияһы артабан да һуғышыуын дауам иткән, әммә батша һуғышта һәләк булған. Даһирҙың ҡатыны һәм улы Ревар ҡәлғәһендә 15 000 яугир һағы аҫтында булған. Мосолмандар ҡәлғәгә һөжүм башлаған. Даһирҙың тол ҡатыны һәм башҡа ҡатындар мосолман әсирлегенә үҙ-үҙҙәрен яндырып ҡорбан килтереүҙе өҫтөн күргән. Ҡәлғә тар-мар ителгән, 6000 әсир язалап үлтерелгән.
Брахманабад һәм Нирун ҡалалары яуһыҙ ҡаршы тора. Арор менән Мултан ҡаты ҡаршылыҡ күрһәтә. Яулап алыусыларҙың ғәскәре башта ғәрәп ҡәбиләләренең алты меңлек атлы ополчениеһынан ғына торған. Шулай итеп Атлантиканан Һиндостанға тиклем Әмәүиҙәр хәлифәлегенең хакимлығы билдәләнә. Мөхәммәт ибн Ҡасимды тиҙҙән Ираҡҡа саҡырып алалар һәм шунда язалап үлтерәләр. Синд һәм көньяҡ Пенджаб, Мансура (Брахманабад) һәм Мултан ҡалалары менән, Көньяҡ Азияла хәлифәлектең форпосты булып ҡала.
Синд хәрби етәкселәргә таратылған бик күп феодаль икттарына бүленә. Ғәскәриҙәр һәм руханиҙар ҙа ер алған, ҡайһы бер һалдаттарға аҡса түләнгән.
Урындағы халыҡ өсөн йән башына джизья биргәндәр. 2/5 — 1/4 уңышына ер һалымы икенсе килем сығанағы булған. Башҡа йыйымдар һәм пошлиналар йыш ҡына һатыу урындарынан откупщиктарға һатылған.
Суд эше яйға һалынмаған була. Урындағы хакимиәт һәм мосолман судьялары ҡазыйҙар, йыш ҡына индустарға ҡарата ғәҙел булмаған ҡаты язалар ҡулланған, үлем язаһына хөкөм итә алған. Индустарҙың гражданлыҡ эштәре панчаяттарҙа, йәғни 5 аҡһаҡал кәңәшмәһендә хәл ителгән.
Дөйөм алғанда, мосолман башлыҡтары Синдта индуизмға түҙеп ҡараған кисергән.
Хәлифәлектең көсһөҙләнеүе арҡаһында, Бағдад урындағы харижит һәм кармат секталары менән өлөшләтә яуланған Синд өҫтөнән контролен юғалта.
Шулай ҙа, Әмәүиҙәрҙе алмаштырған Ғәббәсиҙәр династияһы ҡолағанға тиклем, Синд хәлифәлектең бер өлөшө була һәм сауҙа, мәҙәниәт йәһәтенән мосолман донъяһы менән әүҙем бәйләнеш тота.
Раджастан өсөн һуғышта 730-сы йылдарҙа Гуджараттан (Лат) Гурджар-Пратихар һәм Чалукья коалициялары Синд провинцияһының Әмәүи губернаторын тар-мар итә. Ул ваҡыттағы бөтә (Һиндостан һәм мосолман) сығанаҡтары конфликтҡа һәм эҙемтәләренә ҡарата тап килһә лә, һуғыш тураһында яҙмалар юҡ. Шулай уҡ был алыштарҙың ҡайҙа барғанына күрһәтмә юҡ, ләкин финал алышының хәҙерге Синд-Раджастан сигендә булыуы аңлашыла. Ғәрәптәр еңелгән һәм Һиндостандың көнбайыш ярына сигенгән.
Ислам хәлифәлегенең артабанғы баҫымы көсһөҙ була, сөнки уның үҙәк власы көсһөҙләнә, ә урындағы губернаторҙар власты һинд, джайна һәм буддист хакимдары менән бүлешеүгә өҫтөнлөк бирә. Ислам динен таратыусылар унда сөнни мосолмандар араһында ла, мосолман булмағандар араһында ла ярашлы аудитория таба. 985 й. Мултан янындағы төркөм үҙен бойондороҡһоҙ Исмаил Фәтих дәүләте тип иғлан итә.
Ислам донъяһы менән даими бәйләнештәр һәм яр буйы сауҙаһы Синд ҡалаһын мосолман дин таратыусылары Һиндостанға килеп эләгеү өсөн уңайлы урын иткән. Ислам диненә килеүселәр араһында айырыуса буддистар күп. Мултан хәҙер ҙә Синдта осраған исмаилиттар үҙәгенә әйләнде. Был төбәктә ислам ғалимдары Һиндостан фәне менән танышҡан һәм уны артабан көнбайышҡа тапшырған.
Молтандан төньяҡҡараҡ мосолман булмаған төркөмдәр байтаҡ ине. Шул ваҡыттан мосолмандар яулап алған ерҙәр ике өлөшкә бүленде: төньяҡ төбәк, Пенджабты ла индереп, Радж-индуистар контроле аҫтына ҡайтты, ә көньяҡ яр буйы, Белуджистан, Синд һәм Мултанды индереп, мосолман контролендә ҡалды.
.PNG)
Себук-Тегин осоронда Ғәзни Ҡабул шаһ Радж Джаяпалаға ҡаршы һуғыш аса. Себук-Тегин вафат булып, уның улы Мәхмүт 998 йылда тәхет килгәндән һуң, Ғәзниҙәр төньяҡта Караханидтарға ҡаршы көрәш менән мәшғүл була. Ул саҡта Шах Радж яңынан хәрби хәрәкәттәр башланы.
XI быуат башында Мәхмүт Ғәзнәүи Көньяҡ Азияға 17 тапҡыр поход яһай. 1001 йылда солтан Мәхмүт Ғәзнәүи Гандхар һинд-шаһтар нәҫеленән радж Джаяпалды тар-мар иткән һәм ғәскәрен алып бара, артабан 1005 йылда Пешаварҙы үҙ державаһы үҙәктәренең береһенә әйләндергән.
Ғәзнәүиҙәр яулауы башта Исмәғил Фатимидтарына ҡаршы йүнәлтелгән була, һәм Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенең Исмаилдарға ҡаршы өҙлөкһөҙ көрәшенең бер өлөшө була. Әммә, Исмәғилдәрҙе еңгәндән һуң, Мәхмүт артабан Һиндостандың бай ерҙәренә юл тота, ҡорам һәм монастырҙарҙы талай. 1027 йылға Мәхмүт Төньяҡ Һиндостандың бай ерҙәренең күпселек өлөшөн яулап ала һәм Ғәббәсиҙәр хәлифе Әхмәд әл-Ҡадирҙан бойондороҡһоҙлоҡ тураһында рәсми танылыу ала.
Ғәзнәүиҙәр Төньяҡ Һиндостанда 175 йылдан ашыу (1010—1187) идара иткән. Был ваҡытта Лахор икенсе баш ҡала әһәмиәтенә эйә була һәм һуңынан Ғәзнәүиҙәрҙең баш ҡалаһына әүерелә.
Мәхмүт хакимлығы аҙағына уның империяһы көнбайышта Тәһрандан алып көнсығышта Джамнаға тиклем, төньяҡта Арал диңгеҙенән алып көньяҡта Ғәрәп диңгеҙенә тиклем һуҙылған була. Уның походтары Төньяҡ һәм Көнбайыш Һиндостанды солғап алһа ла, Пәнжәб ҡына уның державаһының даими өлөшө булып ҡала, Кәшмир, Доаб, Раджастан һәм Гуджарат Раджпут династияларының контроле аҫтында ҡала.
1030 йылда Мәхмүт ҡаты сирләп китә һәм 59 йәшендә вафат була. Был талантлы полководец идаралыҡ иткән йылдарҙа университеттар нигеҙ һалына, унда дин, математика, гуманитар фәндәр, медицинаны өйрәнгән университеттарға нигеҙ һалына.
Ғәрәптәр кеүек үк, өс быуат элек Мәхмүт армияһы Варанаси, Матхура, Удджайн, Махешвар, Джваламукхи, Сомнатха һәм Дварка ҡорамдарын яндыра. Мәхмүт прагматик булған, ярҙам итергә ризалашһалар, ул радж-индустар ғәскәрен һәм уларҙың үҙҙәрен дә еңел генә файҙаланған. Шиғисылар һәм Иран Буидтары уның төп дошмандары булып ҡалған. Был Әл-Бируни хеҙмәттәренән, соғдий, уйғыр һәм манихейлыҡ текстарынан, күренә, унда буддистар, индустар һәм йәһүдтәрҙе Изге Яҙма кешеләре тип атайҙар (ортодоксаль ислам ундайҙарға фәҡәт монотеизм яҡлыларҙы, христиандар һәм йәһүдтәрҙе, индерәләр), ә Будда бурхан йәки хатта пәйғәмбәр тип аталған[16]. Тәүге талауҙар һәм ҡыйратыуҙарҙан һуң, буддистар, джайндар һәм индустар зимми — «түҙерлек башҡа дин кешеләре» категорияһына эләгә.
1160 йылға тиклем Ғәзнәүиҙәр көнбайышта үҙәк Афғанстандан алып көнсығышта Пенджабҡа тиклем, хәҙерге Афғанстандың Ғәзни йылғаһы ярындағы баш ҡалаһы Ғәзни һәм хәҙерге Пакистандың Лахор ерҙәре менән идара иткән. 1160 йылда Афғанстандың Гур өлкәһе полководецы Шиһаб-әд-дин Мөхәммәт Ғури Ғәзнәүиҙәрҙән Ғәзниҙе тартып ала һәм 1173 йылдан уны үҙенең баш ҡалаһы итә, Һиндостанда Ғури яңы мосолман династияһын нигеҙләүсе булған. Ул көнсығыштағы Ғәзнәүи ерҙәренә һөжүм итә, Гуджаратҡа бәреп инә һәм 1180 йылдарҙа Гуджаратҡа баҫып инә, 1180 йылда гуджарат хакимдары Соланкиҙы тар-мар итә.
1186—1187 йылдарҙа союздаш индуист кенәздәре ярҙамында Лахорҙы яулай. Шулай итеп, ул Ғәзнәүҙәргә буйһонған һуңғы ерҙәрен баҫып ала һәм уларҙың империяһын тар — мар итә. Яңы етәкселәр бөтә субконтинентты баҫып алыуға ҡыҙыҡҡан. Үҙенән элгәреләр кеүек үк, Мөхәммәт бойондороҡһоҙлоғон ҡайтарған һәм артабан хакимлыҡҡа ынтылған Исмәғил Мултанына ҡаршы тороуҙан башлай.
1191 й. ул хәҙерге Раджастанда һәм Харьянда идара иткән Притхвирадж III Аджмерскийҙы ерҙәренә бәреп инә, ләкин Говинд-раджа Делийский, Притхвирадж вассалы тарафынан ҡыйратыла. Киләһе йылда Мөхәммәт 120 000 һыбайлыны йыйған һәм тағы Һиндостанға бәреп ингән. Мөхәммәт һәм Притхвирадж ғәскәрҙәре үткән йылдағы кеүек, Карнал ҡалаһы эргәһендәге яу яланында осраша, әммә был юлы Мөхәммәт Ғури еңеп сыға. Говинд ражда үлтерелә, Притхвирадж әсирлеккә алына, ә Мөхәммәт Дели яғына ҡарай юл ала. Йыл дауамында Раджастандың төньяғы, һәм Ганг менән Джамна йылғалары араһы уның ҡулында була. Һиндостанда ошо еңеүҙәренән һуң Мөхәммәт Ғури Делиҙы үҙенең баш ҡалаһы иткән. Мултан да уға буйһонған. Һуңынан Ғәзнигә ҡайтҡан, төрөктәр һәм монголдар һөжүменән һаҡланырға тура килгән, ләкин армияһының бер өлөшөн ул Төньяҡ Һиндостанда ҡалдырған, һәм ғәскәре уның хакимлығы даирәһен Бенгалияға тиклем киңәйтеүен дауам иткән.
1206 й. Мөхәммәт Ғуриға Лахорҙағы ихтилалды баҫтырырға тура килә. Ғәзнигә ҡайтып килгәндә, каруаны хәҙерге Пакистандың Пенджабтағы Джеламы янында ял итергә туҡтаған. 1206 йылдың 15 мартында киске намаҙ ваҡытында солтанды гакхарҙар үлтерә[17].
Ҡайһы бер тикшеренеүселәр, Мөхәммәт ассасиндар, исмаилиттар радикаль сектаһы, тарафынан үлтерелгән, тип уйлаған[18][19].
Мөхәммәт Гури үҙе һәләк булған урында ерләнгән. Уның полководецы Ҡотб әд-Дин Айбаҡ Ғуриҙың Һиндостан биләмәһен яулап алған һәм 1206 йылда үҙен Дели солтаны тип иғлан иткән.
Дели солтанлығында 1211 йылдан мәмлүктәр, йәғни власты ҡулына алған төрөк ҡол-яугирҙары идара иткән. Солтанлыҡ территорияһы бик тиҙ ҙуайған. XIII быуат уртаһына уға Бенгалия һәм Үҙәк Һиндостандың күпселек өлөшө уның ҡулында булған. Делиҙа бер нисә төрөк һәм афған династиялары алмашына: мәмлүктәр (1211—1290), Хильджи (1290—1320), Туғлаҡидтар (1320—1413), Сәйеттәр (14-1451) һәм Лоди династиялары (1451—1526). Көньяҡ Һиндостанда, Виджаянагара батшалығы мосолман хакимлығына уңышлы ҡаршы торған. Төньяҡ һәм үҙәк Һиндостандағы бер нисә батшалыҡ, Раджастан, Деккан, Гуджарат, Малва (үҙәк Һиндостанда) һәм Бенгалия өлөштәре, Делиҙан бойондороҡһоҙ булып ҡалған, ләкин хәҙерге Пакистандың бөтә ерҙәрендә Дели идара иткән.
Дели солтандары, власть арҡаһында бәхәс булмағанға тиклем, Яҡын Көнсығыш мосолман дәүләттәре менән дуҫтарса, ләкин өҫтән-мөҫтән бәйләнеш тотҡан. Закондар Ҡөрьәнгә һәм Шәриғәткә нигеҙләнгән, мосолман булмағандар джизья һалынған. Власть үҙәктәре ҡалаларҙа була. Хәрби лагерҙар һәм ауыл ерендәге сауҙа факториялары яңы ҡалалар барлыҡҡа килтереү нигеҙе булып торған.
Дели солтанлығы Һиндостанға монголдарҙың баҫып инеүенә юл ҡуймаған. Илбаҫарҙар (хулагуидтар) шулай ҙа Афғанстанды һәм көнбайыш Пакистандың бер өлөшөн яулаған. Эҙе архитектурала, музыкала, әҙәбиәттә, хатта диндә бер-береһенә һинд-мосолман йоғонтоһо булғаны күҙәтелә. Урду теле («һарай теле», төрөк телендәге «урҙа» һүҙенән) — хаким йәки полководец ставкаһы солтанлыҡта һинди, фарсы, төрки, ғәрәп телдәре ҡатнашлығында формалашҡан.
1398 йылда Дели Аҡһаҡ Тимер тарафынан талана, ләкин Дели Лоди династияһы осоронда тергеҙелә, уның һуңғы батшаларын Бөйөк Моголдар империяһына (XVI—XVIII бб.) нигеҙ һалыусы Бабур (1526) яулай.
Сәмәрҡәндтән Тамерлан йәки «Аҡһаҡ Тимер» тип аталған төрки-монгол юлбашсыһы, Тимур бин Тарагхай Барлас (1370—1405)[20][21][22][23] Тимур бин Тарагхай Барлас (1370—1405) Алғы Көнсығыш һәм Үҙәк Азияның күпселек өлөшөн яулаған.
Һиндостандағы үҙ-ара низағ, тартыш тураһында яҡшы белгән Тимер Дели солтаны Насир уд-Дин Мәхмүтшаһ ибн Мөхәммәтшаһ Туғлакид ерҙәренә бәреп инә[24]. Баҫып алыуға солтандарҙың индуизмға ҡарата түҙемлеге сәбәп була. Ысынында иһә Тимерҙе солтанлыҡтың байлыҡтары йәлеп итә[25].
1398 йылдың 24 сентябрендә Тимер Һинд йылғаһын Атток ҡалаһы (хәҙерге Пакистан) янында аша сыҡҡан. Элекке яулауҙар барышындағы кеүек үк, Тимур баҫып алынған ауылдарҙы һәм ҡалаларҙы яндыра, уның армияһы талай, көсләй һәм үлтерә. Үҙенең хәтирәләрендә Тимер индустарға-балбалдарға табыныусыларға нәфрәт менән ҡарағанын әйтә, шулай уҡ Һиндостан мосолмандары менән дә һуғыша.
Делиға барғанда, Аҡһаҡ Тимер аван ырыуы феодаль юғары ҡатламының һәм Мератх губернаторының бер ни тиклем ҡаршылығына юлыға. Солтан армияһы 1398 йылдың 17 декабрендә еңел ҡыйратыла. Тамерлан Делиҙы талай һәм яндыра. Баш ҡала өсөн һуғышҡанға тиклем үк Аҡһаҡ Тимер 100 000 әсирҙе, башлыса индустарҙы юҡ итергә бойороҡ бирә[20][24].
Тузк-ай-Тимури үҙенең хәтирәләрендә[20][20][24][26][27] Аҡһаҡ Тимер үҙенең хәтирәләрендә кеше һуйыуҙы былай тасуирлай:
Ҡыҫҡа ваҡыт эсендә ҡәлғәнең бөтә халҡын да ҡылыс аша үткәрҙек һәм бер сәғәт эсендә 100 000 кафырҙың башы сабып өҙөлдө. Ислам ҡылысы кафыр ҡаны менән йыуылды… Һалдаттар, уларҙың өйҙәренә ут төртөп, көлдәрен күккә осорҙо. Ҡаралтыларын да, ҡәлғәһен дә ер менән тигеҙләне… Был тоғролоҡһоҙ индустар, ҡатындары һәм балалары үлтерелде, ә уларҙың мөлкәте һәм тауарҙары еңеүселәрҙең табышына әйләнде. Бөтөн лагерға, тоғролоҡһоҙҙҙо әсирлеккә алған һәр кем уны үлемгә хөкөм итергә тейеш, быны үтәмәгән кеше үҙе язаланып үлтереләсәк, ә мөлкәте ошаҡ килтереүсегә тапшырыласаҡ, тип иғлан иттем. Был бойороҡто ишеткәндән һуң, ислам ғәзиҙәре, ҡылыстарын яланғаслатты, әсирҙәрҙе киҫте һәм һуйҙы.
Был көндө бер йөҙ мең тоғролоҡһоҙ, яуыз боттарға табыныусылар үлтерелде. Кәңәшсем, ғалим, үҙ ғүмерендә турғайҙы ла үлтермәгән Мәүләнә Насыретдин Умар, минең бойороғом буйынса, үҙенең ун биш тотҡонон ҡылысынан үткәрҙе… Алыштың бөйөк көнөндә 100 000 әсир ылауҙа ҡалырға тейеш түгел ине, был һуғыштың бөтә ҡағиҙәләренә ҡаршы килер ине … [28].
Аҡһаҡ Тимер индустар геноцидын ентекләп, нисә ҡалала һәм ауылда бөтә ир-ат һуйылғанын, ҡатындары көсләнгәнен һәм көсләп ислам диненә баҫтырылғанын һөйләй.
Аҡһаҡ Тимер яҡынса 1399 йылдың ғнуарында Дели ҡалаһынан китә. Апрелдә ул үҙенең Аму-Дарья йылғаһы аръяғындағы баш ҡалаһы Сәмәрҡәндкә ҡайта. Ул Һиндостандан бик ҙур табыш алып сыға. Руй Гонсалес де Клавихоға ярашлы, был походта таланған аҫыл таштарҙы ҡулға төшөрөлгән 90 фил Сәмәрҡәндтәге «Биби Ханым» мәсетенә илткән. Ә ашыҡ-бошоҡ төҙөлгән Биби Ханым мәсете бер нисә тиҫтә йыл эсендә емереклеккә әүерелгән.
XVI быуатҡа Һиндостан, үҙ подданныйҙары тураһында артыҡ хәстәрлек күрмәгән, закондар йәки учреждениеларҙың дөйөм йыйылмаһын ҡалдырмаған, ваҡ мосолман һәм индуист биләмәләренә тарҡалған килеш аяҡ баҫа. Әммә донъя йылдам үҙгәрә башлай. Португалиялы Васко да Гама 1498 йылда карапта Африканы көньяҡтан урап үтә һәм мосолмандарҙың Азия һәм Европа араһындағы сауҙа юлдарында мосолмандарҙың монополияһын емерә. Үҙәк Азияла һәм Афғанстанда Фирғәнә хакимы Бабур көсәйгән, ул Кабулды яулай һәм Һиндостанға хәрби поход ойоштороу маҡсатын ҡуйған. Уның династияһы Һиндостанда 333 йыл (1526-1858) хакимлыҡ ҡыла.
Сыңғыҙхан менән Аҡһаҡ Тимер тоҡомонан сыҡҡан Бабур һуғыш ажарлығын матурлыҡҡа һөйөү менән, яулаусы ҡомарын тәрән аҡыллы администратор һәләте менән берләштергән. Ул Төньяҡ-Көнбайыш Һиндостанды баҫып алыуға иғтибарын йүнәлтә һәм һуңғы Дели солтаны Ибраһим-шаһ Лодиҙы, Панипат эргәһендәге алышта (1526), Делиҙан төньяҡтараҡ, ҡыйрата. Бабур үҙенең Үҙәк Азия яугирҙарын Һиндостанда ҡалырға һәм раджпуттар һәм афғандар йөҙөндә власҡа дәғүә итеүселәр менән алышырға күндерә. Оҙаҡламай (1530) Бабур вафат була. Бабур булдырған Бөйөк Моголдар империяһы һинд үлсәмдәре буйынса ғәйәт үҙәкләштерелгән булған.
Бабурҙың тыуаһы (праправнук) Шаһ Йыһан (1628—1658 йылдарҙа идара иткән) Таж Махалды һәм башҡа иҫ киткес ҡоролмалар төҙөткән. Мосолмандарҙың абруйлы ике императоры — 1556-1605 йылдарҙа идара иткән Әкбәр һәм Аурангзеб (1658-1707) империяның сиген киңәйткән һәм икеһе лә һәләтле администратор булған, әммә Әкбәр башҡа диндәргә ҡарата түҙемле булһа, Аурангзеб мосолман булмаған кешеләргә түҙемһеҙ булған.
Аурангзебтың ата-бабаһы Әкбәр, империяның төрлө диндәрен берләштереп, Дин-иллаһ тип аталған синкретик дин булдырырға маташҡан, ләкин уның тыуаһы Аурангзеб мосолман диненә бик бирелгән фанатик булған.
Аурангзеб мәрхүм булғандан һуң, империяның мосолмандар хакимиәте тарҡала. Империялағы постар нәҫелдән күскән, интригалар юлы йәки көслөк менән баҫып алынған. Чиновниктар штатын комплектлаусы мансабдар системаһы заминдар системаһы менән алмашынған, был осраҡта урындағы бай ер биләүселәр һалым йыйыу өсөн яуаплы чиновниктар булып киткән. Ер ҙә, уны иккән игенселәр ҙә, эшкәртеүселәр ҙә, чиновник вазифаларыы ла мираҫ буйынса күсә башлаған. Империя хәлһеҙләнә, хакимлыҡ өсөн көрәшергә әҙер башҡа көстәр уяна башлаған. Бындай уңайлы шарт менән британдар файҙаланған.
Могол имприяһының тарҡалыуы фарсыларҙың Надиршаһын үҙенә йәлеп иткән, әммә ул һинд ерҙәрен яулай алмаған. Уның вафатынан һуң уның шәхси гвардиясыһы пуштун Әхмәдшаһ Әбдәли Дуррани яулап алыуҙарға тотона. Сирек быуат эсендә ул XVIII быуаттағы ҙур мосолман дәүләтен төҙөгән. Уның иң юғары ҡаҙанышы Панипат янында Маратхтарҙы еңеүе (1761) булған. Көньяҡ Азияла уның дәүләте Һиндтан алып Делиға тиклем йәйрәп ятҡан. Уны Һиндостандағы могол идараһын юҡ итеү менән ҡыҙыҡһындырмаған һәм ул күберәк ваҡытын даими һуғыштар алып барыуға һәм Фарсы илендәге ихтилалдарҙы баҫтырыуға бағышлаған. Уның вафатынан һуң империя тарҡалған.
1193 йылда пуштун-афған ғилзаиҙар Наланда будда университет комплексын емерә, уның китапханаһын яндыра. Ҡотоп әд-Дин Айбаҡҡа буйһоноусы Бәхтейәр Халаджи етәкселек иткән ғилзаиҙар шулай уҡ Викрамашила монастырын һәм башҡа будда монастырҙарын емергән. Был ваҡиғалар Һиндостандағы буддизмға ҡарата йүнәлтелгән һуңғы һөжүмдәрҙең береһе булған[29].
Буддистар Непалға, Сиккимға һәм Тибетҡа, йәки Субконтиненттың иң көньяғына ҡасҡан. Индуизм һәм джайнизм урындағы үҙәкләштереүҙең еңелләшеүе һәм ябай халыҡ культтары менән бәйләнеш һөҙөмтәһендә артабан йәшәй алған.
XIV—XVI быуаттарҙа Декан таулығында урынлашҡан солтанлыҡҡа ныҡышмалы көрәшкән Виджаянагара һинд империяһының баш ҡалаһы була. Был һуғыштар ике яҡтан да йыртҡыслыҡ һәм геноцид акттары менән билдәле. 1366 йылда Бүккәрәйә I Мудалдың мосолман өлкәһен баҫып ала һәм унда йәшәүселәрҙең барыһын да юҡ итә. Ҡанлы һуғыштан тере сыҡан берҙән-бер шаһит Мөхәммәд Шах Солтан Бахмани ҡот осҡос хәбәр килтерә. Быға яуап итеп солтан индустарҙың ерҙәрен бөлгөнлөккә төшөрә. 1565 йылда Виджаянгара армияһын солтандар союзы ҡыйрата, һәм уның баш ҡалаһы юҡ ителә. Империя иҫән бҡла әле, әммә уның баш ҡалаһын тергеҙергә көсө ҡалмай.
.jpg)
Был урында беренсе ғибәҙәтхана христиан дәүеренә тиклем төҙөлгән.
Гуджаратта сығышы Валлабхиҙан булған Майтрак династияһы батшаһы төҙөгән икенсе ғибәҙәтхана 649 йылдан бирле беренсе ҡорам урынында торған. 725 йылда Синдтың ғәрәп губернаторы Джунайд уны ер менән тигеҙләгән.
Батша Гурджара-Пратихара Нагабхат II 815 йылда ҡыҙыл ҡомташтан өсөнсө ғибәҙәтхананы төҙөгән. 1026 йылда ғибәҙәтханаға Мәхмүт Ғәзнәүи һөжүм итә, уның мөлкәтен һәм аҫыл таштарын талай, ғибәҙәт ҡылыусыларҙы үлтерә һәм изге ҡорамды яндыра. Тап шул ваҡытта ғибәҙәтхананың билдәле Шивалингаһы бөтөнләй емерелгән.
Дүртенсе сиркәүҙе 1026 һәм 1042 йылдар араһында Малванан Парамара Бходжа батша һәм Гуджараттан Соланки батшаһы Бхима һалған. 1297 йылда, Дели солтанаты Гуджаратты яулағанда, һәм тағы 1394 йылда ғибәҙәтхана ер менән тигеҙләнгән. Могол императоры Аурангзеб 1706 йылда ғибәҙәтхананы йәнә емерә. 1947 йылда ғибәҙәтхана сираттағы тапҡыр тергеҙелә [30][31].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
