Монархия
From Wikipedia, the free encyclopedia
Монархия (лат. monarchia от бор. грек. μοναρχία «единовластие» < μόνος «яңғыҙ, бер бөтөн» + ἀρχή «власть, хакимлыҡ») — дәүләт башлығы тейешле исем йөрөткән монарх (батша, батша, император, солтан, әмир, фирғәүен һ. б.) булған дәүләт ҡоролошо формаһы. Монархтың сикләнмәгән вәкәләтлек мөҙҙәте бар, шул уҡ ваҡытта уның хоҡуҡтары конституция йәки парламент менән сикләнеүе мөмкин. Эш буйынса монархтарҙың власы абсолюттан алып тик формальға тиклем үҙгәреп тора. Ҡағиҙә булараҡ, дәүләт башлығының монархия аҫтындағы вазифаһы мираҫ итеп алына. Хәҙерге заманда иң киң таралған парламент монархияһы — монарх власы формаль булған, ә ғәмәлдә дәүләт менән парламент идара итә.
Монархияның классик формаһының (абсолютизм) төп һыҙаттары:
- үҙ власын ғүмерлеккә йә унан баш тартҡанға тиклем (батша, батша, император, шаһ) тормошҡа ашырған берҙән-бер дәүләт башлығының булыуы;)ү[1];
- ҡағиҙә булараҡ, нәҫелдән килгән (йола йә закон буйынса) юғары власты тапшырыу тәртибе;
- монарх милләт берҙәмлеген, традицияларҙың тарихи өҙлөкһөҙлөгөн кәүҙәләндерә, халыҡ-ара аренала дәүләтте кәүҙәләндерә
- контрасигнатура (минстрҙарҙың имзаһы һәм яуаплылығы) институтына баҫым яһаған монархтың хоҡуҡи иммунитеты һәм бойондороҡһоҙлоғо.
Йыш ҡына монархия тип һаналған дәүләттәр үрҙә һаналған һыҙаттарға тура килмәй. Өҫтәүенә, ҡайһы бер осраҡтарҙа монархия менән республика араһындағы сикте теүәл билдәләүе ҡыйын. Римда, мәҫәлән, Принсипат осоронда һайланма монархия булған. Речь Посполитая, монархия булып, элеккесә үҙенең республика институттарын һаҡлап ҡала. Европа императоры, башта республика ғәҙәттән тыш магистратураһы була, ә «Речь Посполитая» атамаһы һүҙмә-һүҙ «республика» тип тәржемә ителә.