Койпер билбауы
Ҡояш системаһының Нептун орбитаһынан (Ҡояштан 30 астрономик берәмек) Ҡояштан 55 астрономик берәмеккә тиклем аралағы өлкәһе / From Wikipedia, the free encyclopedia
Койпер билбауы (ҡайһы берҙә Эджворт — Койпер билбауы тип атала) — Ҡояш системаһының Нептун орбитаһынан (Ҡояштан 30 астрономик берәмек) Ҡояштан 55 астрономик берәмеккә тиклем аралағы өлкәһе[1]. Койпер билбауы астероидтар билбауына оҡшаш, әммә ул яҡынса 20 тапҡыр киңерәк һәм 20-200 тапҡыр ауырыраҡ[2]. Астероидтар билбауындағы кеүек үк, ул, башлыса, бәләкәй есемдәрҙән, йәғни Ҡояш системаһы формалашҡандан һуң ҡалған материалдан тора. Астероидтар билбауындағы, нигеҙҙә, тау тоҡомдарынан һәм металдан торған объекттарҙан айырмалы рәүештә, Койпер билбауы объекттары (ОПК), башлыса, метан, аммиак һәм һыу кеүек тиҙ осоусан матдәләрҙән (боҙ тип аталған) тора. Яҡын йыһандың был өлкәһендә дүрт кәрлә планета: Плутон, Хаумеа, Макемаке һәм Эрида бар. Бынан тыш Ҡояш системаһы планеталарының Нептун юлдашы Тритон һәм Сатурн юлдашы Феба кеүек ҡайһы бер юлдаштары лә ошо өлкәлә барлыҡҡа килгән, тип иҫәпләнелә[3].
Койпер билбауы | |
Кем хөрмәтенә аталған | Койпер, Джерард Петер[d] |
---|---|
Родительское тело | Ҡояш |
Койпер билбауы Викимилектә |
1992 йылда Койпер билбауы асылғандан алып, уның танылған объекттары һаны меңдән ашып китә, һәм диаметрҙары 100 километрҙан ашыу булған тағы ла 70 меңдән ашыуы әлегә табылмаған, тип фаразлана. Элегерәк, Койпер билбауы — орбиталь осорҙары 200 йылдан кәм булған ҡыҫҡа ғүмерле кометаларҙы булдырыусы төп сығанаҡ, тип иҫәпләнелә. Әммә 1990-сы йылдар уртаһында үткәрелгән күҙәтеүҙәр, Койпер билбауының динамик йәһәттән тотороҡло булыуын һәм был кометаларҙың ысын сығанағы — 4,5 миллиард йыл элек Нептундың ситкә табан йүнәлтелгән хәрәкәте тарафынан булдырылған динамик йәһәттән әүҙем өлкә, тарҡау диск икәнлеген раҫлай[4]; тарҡау дискының Эрида кеүек объекттары Койпер билбауы объекттарына оҡшаған, әммә улар үҙҙәренең орбиталары буйлап Ҡояштан бик алыҫ китә (100 астрономия берәмегенә тиклем).
Плутон — Койпер билбауындағы иң ҙур һәм билдәле объект. Башта ул планета булып иҫәпләнә, әммә аҙаҡ кәрлә планета тип таныла. Составы буйынса Плутон Койпер билбауының башҡа объекттарына оҡшаш, ә әйләнеш осоро йәһәтенән уны Койпер билбауы объекттарының «плутино» атамаһы аҫтындағы төркөмсәһенә индерергә мөмкин. Әлеге ваҡытта билдәле булған һәм Нептун орбитаһы артынан әйләнгән дүрт кәрлә планетаны Плутон хөрмәтенә «плутоидтар» төркөмсәһенә индерергә була.
Койпер билбауын мең тапҡыр алыҫыраҡ урынлашҡан һәм фараз ителгән Оорт болото менән бутарға ярамай. Койпер билбауындағы объекттар, шулай уҡ тарҡау диск объекттары һәм Оорт болоттары транснептун объекттарына (ТНО) ҡарай[5].