Йосемити милли паркы
Калифорния штатының (АҠШ) Мадера, Марипоса һәм Туолумне (ингл. Madera, Mariposa, Tuolumne) округтарында урынлашҡан милли парк. From Wikipedia, the free encyclopedia
Йосемити милли паркы[1][2][3] (ингл. Yosemite National Park — милли парк Йосемите[4]) — Калифорния штатының (АҠШ) Мадера, Марипоса һәм Туолумне (ингл. Madera, Mariposa, Tuolumne) округтарында урынлашҡан милли парк.
| Йосемити милли паркы | |
|---|---|
| ингл. Yosemite National Park | |
.jpg) | |
| Категория МСОП — Ib (Ҡырағай тәбиғәт биләмәһе) | |
| Төп мәғлүмәт | |
| Майҙаны | 3081 км² |
| Нигеҙләнгән ваҡыты | 1 октябрь 1890 йыл |
| Килеүселәр һаны | 3 242 644 (2006) |
| Идара итеүсе ойошма | АҠШ-тың милли парктар хеҙмәте |
| Урынлашыуы | |
| 37°50′ с. ш. 119°30′ з. д.HGЯO | |
| [[ |Регион административ бүленеше]] | Калифорния |
| Яҡындағы ҡала | Марипоса |
nps.gov/yose | |
  | |
 Йосемити милли паркы Викимилектә | |
3081 км² майҙанды биләй һәм Сьерра-Невада һыртының көнбайыш битләүендә урынлашҡан. Ландшафтары һәм тәбиғәте менән дан тота: һоҡланғыс гранит ҡаялар, шарлауыҡтар, таҙа һыулы йылғалар, секвойядендрон сауҡалыҡтары һәм бай биологик төрлөлөк (парктың 95 проценты тиерлек ҡырағай тәбиғәт зонаһы тип иҫәпләнә).
1984 йылда парк ЮНЕСКО эгидаһы аҫтында «Бөтә донъя мираҫы» статусын ала. Баштан уҡ милли парк булараҡ уйланыла. Уны ойоштороусылар араһында — ҡурсаулыҡ идеяһын тәүгеләрҙән булып яҡлаусы Джон Мьюр (ингл. John Muir). Йыл һайын паркка 4-5 миллион кеше килә; уларҙың күбеһе Йосемите үҙәнендә генә туҡтай.
Парк Сьерра-Невада районында ҡырағай тәбиғәтте һаҡлау буйынса ҙур һәм бүлгеләнмәгән биләмәләрҙең береһе булып тора; урындағы фаунаһы һәм флораһы бигерәк тә бай.
Диңгеҙ кимәленән 600-4000 метр бейеклектә урынлашҡан парк үҫемлектәрҙең биш төп зонаһын: ҡуйы ҡыуаҡлыҡ һәм имәнлек зонаһын, түбәнге тау урманын, үрге тау урманын, субальп һәм альп бүлкәтен үҙ эсенә ала.
Калифорнияла үҫкән 7000 төр үҫемлектең яҡынса яртыһы — Сьерра-Невада тауҙарында, ә бишенсе өлөшө парктың үҙ территорияһында осрай. Бында һирәк геологик формация һәм уникаль тупраҡ һөҙөмтәһендә 160-тан ашыу һирәк осрай торған үҫемлек төрө үҫеү өсөн уңайлы урын һанала.
Парк биләмәһенең геологик төҙөлөшө гранит һәм унан да боронғо таш тоҡом ҡалдыҡтары менән характерлана.
10 миллион йыл самаһы элек Сьерра-Невада тауҙары күтәрелә. Ә аҙаҡ көнбайыш битләүе һөҙәгерәк булып, ә көнсығышы текәрәк ҡалып ауыша.
Күтәрелеш һыу ағымдарының һәм йылға үҙәндәренең текәлеген арттыра, һөҙөмтәлә тәрән һәм тар каньондар барлыҡҡа килә. Миллион йыл самаһы элек түбәләрҙә йыйылған ҡар һәм боҙ хәҙерге субальп һәм альп бүлкәттәре райондарында боҙлоҡтар барлыҡҡа килтерә. Шул рәүешле йылға үҙәндәрен битләү буйлап түбәнгә төшөрә. Тәүге боҙлоҡ осоронда боҙҙоң ҡалынлығы 1200 метрға тиклем тәшкил итә. Боҙлоҡ массаларының артабанғы шыуыуы әлеге ваҡытта матур пейзаждар артынан һунар итеүсе бик күп туристарҙы йәлеп итеүсе трог (U-һымаҡ) үҙәнде барлыҡҡа килтерә.
Географик урынлашыуы
Йосемити милли паркы АҠШ-тың Калифорния штатындағы Сьерра-Невада һыртының үҙәк өлөшөндә урынлашҡан. Ул Сан-Францисконан 3,5 сәғәтлек һәм Лос-Анджелестан яҡынса 6 сәғәт алыҫлыҡ юлда урынлашҡан. Бер нисә һаҡланыусы ҡырағай тәбиғәт менән уратып алынған: көньяҡ-көнсығышта Ансел-Адамс, төньяҡ-көнсығышта Хувер һәм төньяҡта Эмигрант.
3081 км² территорияһында меңләгән күл һәм быуа, 2600 йылға һәм шишмә, 1300 км туристик маршрут һәм 560 км юл бар. Федераль әһәмиәтендәге ике йылға — Мерсед һәм Туолумне парк сиктәрендә башланып, артабан Калифорния үҙәненә ағалар. Йыл һайын паркка 3,5 миллиондан ашыу турист килә, уларҙың күпселеге Йосемити үҙәненең 18 км² территорияһында туплана.
Тау тоҡомдары һәм эрозия
Парктың бөтә территорияһы тиерлек Сьерра-Невада банолитының гранит тоҡомдарынан тора. Парк территорияһының яҡынса 5 проценты (башлыса Дана тауы (ингл. Mount Dana)) янындағы көнсығыш сигендә) метаморфланған вулканик һәм ултырма тоҡомдарҙан тора.
Тектоник күтәрелеш һәм һынылыштар кисергән төрлө тау тоҡомдарының эрозияға дусар булыуы, беҙ әле күҙәткән үҙәндәр, каньондар, көмбәҙ формаһындағы йыйырсыҡтар һәм башҡа рельеф формалары барлыҡҡа килә. Быуынланыш һәм ярыҡтар араһындағы һауа арауыҡтары гранит һәм гранодиориттарҙа кремний диоксиды булыу сәбәпле барлыҡҡа килә; кремний диоксиды күберәк булыуы ҙур арауыҡҡа һәм таштың тотороҡлорағына килтерә.
Вашингтон (ингл. Washington Column) һәм Лост-Арроу (ингл. Lost Arrow) кеүек тәбиғи бағаналар һәм колонналар арҡыры тоташтырыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Эрозия һөҙөмтәһендә төп ярыҡта үҙәндәр һәм һуңыраҡ каньондар барлыҡҡа килә. Иң ҡеүәтле эрозия көсө булып һуңғы бер нисә миллион йылда альп бүлкәтендәге боҙлоҡтарҙың йыйылыуы тора, һөҙөмтәлә башта уның V-ҡиәфәтендәге йылға үҙәндәре U-һымаҡ боҙлоҡ каньондарына әүерелә (Йосемити һәм Хетч-Хетчи үҙәндәре кеүек). Икенсел сатнау һөҙөмтәһендә (магматик тоҡомдарҙың кристалдары киңәйеү тенденцияһы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән) Хаф-Дом (ингл. Half Dome) һәм Норт-Дом (ингл. North Dome) кеүек гранит көмбәҙҙәр барлыҡҡа килә.
Популяр маршруттар
Йосемити үҙәне парктың дөйөм территорияһының ни бары бер процентын биләй, әммә күбеһе ошонда киләләр. Төрлө ҡатмарлылыҡ кимәлендәге маршруттар менән ҡаяға үрмәләүселәр араһында диңгеҙ кимәленән 2307 метр бейеклектәге Эль-Капитан (ингл. El Capitan гранит ҡаяһы (инглиз) донъяла иң популяр объекттарҙың береһе булып тора. Уның көнсығыш битләүендә, февраль айының бер-нисә көнөндә һирәк күренеште күрергә мөмкин — «Ат ҡойроғо» (ингл. Horsetail Fall) шарлауығының һыу ағымында байыған ҡояш нурҙарының сағылышын. Сентинел-Доум (ингл. Sentinel Dome) һәм Хаф-Доум (ингл. Half Dome) кеүек иҫ китмәле гранит көмбәҙ рәүешендәге йыйырсыҡтар үҙән төбө өҫтөндә 900 һәм 1450 м бейеклеккә күтәрелә.
Парктың өҫкө өлөшөндә Туоломн болондары (ингл. Tuolumne Meadows), Дана болондары (ингл. Dana Meadows), Кларк тау һырты (ингл. Clark Range), Кафедрал (ингл. Cathedral Range) һәм Куна һырты (ингл. Kuna Crest) кеүек матур тәбиғәт урындарын күрергә мөмкин. Сьерра-Крест (ингл. Sierra crest) һәм Пасифик-Крест (ингл. Pacific Crest) тау туристик маршруттары тауҙар ҡыры буйлап үтә, шулай уҡ улар ҡыҙыл метаморфик таштарҙан торған Дейна тауы һәм Гибс тауы (ингл. Mount Gibbs) кеүек түбәләр аша үтә. Парктың иң бейек нөктәһе — диңгеҙ кимәленән 3997 м бейеклектәге Лайелл тауы (ингл. Mount Lyell).
Паркта өс боронғо секвойядендрон ағаслыҡтары урынлашҡан: Марипоса (ингл. Mariposa Grove, 200 ағас), Туолумне (ингл. Tuolumne Grove, 25 ағас) һәм Мерсед (ингл. Merced Grove, 20 ағас). Секвойядендрон ағастары донъяла иң ҙуры һәм иң бейек, оҙон ғүмерле ағастарҙың береһе булып һанала — паркта үҫкән ағастар һуңғы боҙлоҡ осоро башланғанға тиклем үк барлыҡҡа килгән[5].
Шарлауыҡтары
Паркта тар территория эсендә бик күп шарлауыҡтар урынлашҡан, улар араһында түбәндәгеләрҙе билдәләргә мөмкин:
- Брайдлвейл — 190 м
- Ат ҡойроғо — 650 м
- Чилнуална — 210 м
- Иллилоетт — 110 м
- Лехамит — 360 м
- Невада — 180 м
- Риббон — 492 м
- Ройял Арч Каскейд — 370 м
- Сентинел — 585 м
- Силвер-Стренд — 175 м
- Сноу-Крик — 652 м
- Стеркейс — 310 м
- Туилала — 256 м
- Вернал — 96 м
- Уапама — 520 м
- Уотервил — 90 м
- Уайлдкэт — 192 м
- Йосемити — 739 м
Һыу ятҡылыҡтары һәм боҙлоҡтар
Туолумне һәм Мерсед йылғалары парк тауҙарының үрге ағымында барлыҡҡа килә, тәрәнлеге 900 метрҙан алып 1200 метрға тиклем булған йылға каньондары ҡаҙғандар. Паркта Туолумне йылғаһы бассейны яҡынса 1760 км² тәшкил итә, парктың бөтә төньяҡ өлөшөнөң һыуын үҙенә ала. Мерсед йылғаһы, киреһенсә, территорияның көньяҡ түбәләренән (башлыса Кафедрал һәм Крарк һырттары) аға һәм уның бассейны яҡынса 1320 км² тәшкил итә.
Гидрологик процестар, шул иҫәптән боҙланыу, ташҡын һәм йылғаларҙың геоморфологик циклдары парктың тәбиғи ландшафттарын булдырыуҙа хәл иткес фактор булып торалар. Ике төп йылғанан тыш, паркта 3200 күл бар, уларҙың һәр береһенең майҙаны 100 м² ашыу, 2 һыуһаҡлағыс һәм 2700 км самаһы төрлө йылғалар һәм шишмәләр бар, уларҙың һәр береһе ике һыу айырғыстың береһенә инә. Үҙән төбөндә бөтә парк буйлап һаҙлыҡлы ерҙәр барлыҡҡа килә, улар йыш ҡына ер аҫты һыуҙары һәм миҙгелле һыу баҫыу арҡаһында яҡындағы күлдәр һәм йылғалар менән бәйле. Диңгеҙ кимәленән 300 — 3500 м бейеклектәге болондар ҙа йыш ҡына һаҙлыҡлы була, сөнки улар аҡҡан йылғалар һәм шишмәләр буйлап урынлашҡан.
Күп кенә текә ҡаялар, боҙлоҡ һикәлтәләре һәм аҫылмалы үҙәндәр шарлауыҡтар өсөн яҡшы урын, айырыуса яҙғы һәм йәйге ваҡыттарҙа ҡар ирегән осорҙа. 739 метр бейеклектәге Йосемити шарлауығы Төньяҡ Америкала иң бейек шарлауыҡ булып тора һәм донъяның иң бейек шарлауыҡтары араһында бейеклеге буйынса 20-се урынды биләй. Риббон шарлауығы һыу күләме буйынса бәләкәйерәк булһа ла, йылғаның тотҡарлыҡһыҙ ағып төшкән иң юғары нөктәһе булған шарлауыҡ булып тора - 492 м[5]. Бәлки, парктағы иң матур шарлауыҡ —Брайдлвейл шарлауығы (кәләш фатаһы тип тәржемә ителә) булып тора.
Парк биләмәһендәге боҙлоҡтарҙың ҙурлығы сағыштырмаса ҙур түгел һәм күп ваҡыты күләгәлә булған биләмәләрҙе биләй. Сьерра-Неваданың һәм Йосемити милли паркының иң ҙур урынлашҡан Лайелл боҙлоғо (ингл. Lyell Glacier) 65 гектар майҙанды биләй. Заманса боҙлоҡтарҙың береһе лә парктың тәбиғи ландшафтын үҙгәртеү өсөн яуаплы булған ҙур альп боҙлоҡтары ҡалдығы булып тормай. Улар Ер шарының бәләкәй боҙлоҡ дәүере кеүек сағыштырмаса һыуытыу осоронда барлыҡҡа килгән. Глобаль йылытыу бөтә донъяла, шул иҫәптән Сьерра-Невадала боҙлоҡтар иҫәбен һәм үлсәмдәрен кәметә. 1871 йылда Джон Мьюр тарафынан асылған күп боҙлоҡтар хәҙерге ваҡытта тулыһынса юғалған, йәки өҫкө йөҙөнөң 75 процентын юғалтҡан[6].
Климаты
Парк территорияһында урта диңгеҙ климаты, йәғни уртаса йыллыҡ яуым-төшөмдөң күпселек өлөшө йомшаҡ ҡышҡа тура килә, ә йылдың икенсе миҙгелендә климат сағыштырмаса ҡоро (йылына эҫе йәйгә яуым-төшөмдөң 3 проценты тура килә). Орографик күтәрелеү арҡаһында яуым-төшөм күләме бейеклек яҡынса 2400 м тиклем күтәрелгәнгә тиклем арта, һуңынан ҡырҡа кәмей. Яуым-төшөм күләме диңгеҙ кимәленән 1200 метр бейеклектә 915 миллиметрҙан алып 2600 метр бейеклектә 1200 миллиметрға тиклем тирбәлә. Өҫтә ноябрҙә ҡар япмаһы барлыҡҡа килә һәм март - апрель башына тиклем тора.
Бейеклек артыу менән һауа температураһы түбәнәйә. Йосемити милли паркы Тымыҡ океандан ни бары 160 км алыҫлыҡта урынлашыуы һауа температураһы режимына ҙур йоғонто яһай. Йәйгеһен Калифорния яры буйында барлыҡҡа килгән антициклондар Сьерра-Невада яғына һалҡын һауа массалары ебәрә һәм һөҙөмтәлә паркка саф ҡоро һауа алып килә.
Туолумне туғайының уртаса тәүлек температураһы 2600 м бейеклектә -3,9 -ҙан 11,5 °C-ҡа тиклем тирбәлә. Паркка көньяҡтан инеү урынында 1887 м бейеклектә 2,2 -нән 19,4 °C тиклем тирбәлә. Түбәнге бейеклектәрҙә һауа нығыраҡ йылыта, үҙән төбөндә уртаса тәүлек максималь температураһы 7,8-ҙән 32,2 °C-ҡа тиклем үҙгәрә. 2440 метрҙан юғары бейеклектә йыш ҡына йәшен йәшнәүе арҡаһында йәйге юғары һәм ҡоро температура һаҡлана, ятҡан ҡар июлгә тиклем дауам итеүе мөмкин. Ҡоро вегетация осоро, сағыштырмаса түбән дымлылыҡ һәм көслө йәшен арҡаһында паркта янғындар йыш була.
Асыу
Әлегә тиклем тарихсылар араһында дебаттар Европа халҡынан тәүгеләрҙән булып кем Йосемити үҙәнен күргән кешегә ҡарата бара. 1833 йылдың көҙөндә Джозеф Реддефорд Уолкер (ингл. Joseph Reddeford Walker үҙәнде, моғайын, беренсе булып күрәлер, ул үҙенең артабанғы яҙмаларында Сьерра-Невада аша сығып, аҫҡа "бер миляға" тиклем төшкән үҙән сигенә яҡынлашҡан һунарсылар төркөмөн етәкләүен һөйләй. Уның отряды беренсе булып Туоломне секвойядендроны ағаслығында булып китә, шулай итеп, ул ошо ғәйәт ҙур ағастарҙы күргән тәүге сит кеше була.
Парк урынлашҡан Сьерра-Невада биләмәһенең бер өлөшө оҙаҡ ваҡыт европалылар, сауҙагәрҙәр, һунарсылар һәм сәйәхәтселәр йәшәгән урындарҙың сиге булып иҫәпләнә. Әммә был статус 1848 йылда көнбайышта тау итәктәрендә алтын ятҡылыҡтары асылғандан һуң үҙгәрә. Ошо ваҡыттан алып был биләмәлә сауҙа әүҙемлеге ҡырҡа арта, һөҙөмтәлә калифорния алтын биҙгәге барлыҡҡа килә. Ситтән килгән кешеләр индеец ҡәбиләләре йәшәгән тәбиғәт ресурстарын юҡҡа сығара башлай. Йылға үҙәнен күргән ысын тәүге аҡ кеше тип Уильям Абрамсты (William P. Abrams) иҫәпләргә кәрәк. Ул 1849 йылдың 18 октябрендә үҙенең отряды менән үҙәндең ҡайһы бер йүнәлештәрен ентекләп тасуирлай, ләкин уның отрядынан берәйһе был ергә инеүе тураһында аныҡ ҡына билдәле түгел. 1850 йылда Джозеф Скричтың (Joseph Screech) Хетч-Хетчи үҙәненә төшөп, бынан тыш, бында килеп урынлашыуы шик тыуҙырмай.
Парк территорияһын тәүге системалы тикшереү эштәре 1855 йылда Алексей В. Фон Шмидт (Allexey W. Von Schmidt) командаһы тарафынан «Public Land Survey System» ерҙәрҙе тикшереү буйынса дәүләт программаһы сиктәрендә башҡарыла.
Марипоса һуғыштары
Был биләмәлә тәүге европалылар килгәнсе, бында индеецтарҙың сьерра-мивок һәм пайюта ҡәбиләләре йәшәгән. Бында тәүге күскенселәр килгәнсе, Йосемити үҙәнендә үҙҙәрен аваничи (Ahwahnechee) тип йөрөткән индеецтар төркөмө йәшәй[7].
Алтын биҙгәк ваҡытында иммигранттар ағымының ҡырҡа артыуы һөҙөмтәһендә урындағы ҡәбиләләр менән ҡораллы бәрелештәр барлыҡҡа килә башлай. Даими бәрелештәргә сик ҡуйыр өсөн һәм юлбашсыһы Теная (ингл. Tenaya) булған 200-гә яҡын аваничи индеецтарын эҙәрлекләү маҡсаты менән 1851 йылда үҙәнгә хөкүмәт ғәскәрҙәре — майор Джеймс Саведж (ингл. James Savage) етәкселегендәге Марипоса батальоны ебәрелә. Отрядҡа табип Лафайетт Баннелл (ингл. Lafayette Bunnell) беркетелә, һуңынан ул «Открытие Йосемити» (ингл. The Discovery of the Yosemite) китабында күргәндән һуң үҙенең тәьҫораттарын сағыу һүрәтләй. Баннеллға шулай уҡ Теная юлбашсыһы менән һөйләшкәндән һуң үҙәнгә атама биргән кеше тип билдәләйҙәр[8].
Баннелл үҙенең китабында Теная юлбашсыһы А-ва-ни (Ah-wah-ne) ҡәбиләһенең Пай-ют (Pai-Ute) колонияһына нигеҙ һалыусы булыуы хаҡында яҙа. Күрше Сьерра-Мивок ҡәбиләһе (бында килеп ултырған аҡ халыҡтарҙың күбеһе кеүек) индеецтары Аваничи хәрби ҡәбиләһенә һуғышсан тип һүрәтләндәр, уның менән даими территориаль бәхәстәр булған, был ҡәбиләнең атамаһы «yohhe’meti» «улар кеше үлтереүселәр" тигәнде аңлата.
Юлбашсы Теная һәм аваничи ҡәбиләһенең ҡалдыҡтары әсирлеккә алына, ә уларҙың торамаһы яндырыла. Ҡәбиләне көсләп Калифорниялағы Фресно ҡалаһы эргәһендә резервацияға күсерәләр. Һуңыраҡ ҡайһы берәүҙәргә үҙәндәргә ҡайтырға рөхсәт ителә, әммә, 1852 йылда һигеҙ старателгә һөжүм иткәндән һуң, улар ҡунаҡсыллыҡ ҡанундарын боҙоп, уларҙы үлтергән күрше моңо ҡәбиләһенә ҡасалар.
- Йосемити милли паркы хөрмәтенә 10.10 Apple компанияһының OS X операцион системаһының 10.10 версияһы — OS X Yosemite атала.
- Йосемити милли паркы хөрмәтенә йәнһүрәт персонажы Йоземит Сэм атала.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
