Əfqanıstan İslam Əmirliyi (1996–2001)

Əfqanıstan İslam Əmirliyi (puştu د افغانستان اسلامي امارات) — Əfqanıstan ərazisində 1996–2001-ci illərdə mövcud olmuş və yalnız 4 ölkə tərəfindən (Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, İçkeriya və Pakistan) rəsmən tanınan İslam dövləti. Adı ölkəni idarə edən "Taliban" hərəkatı tərəfindən verilmişdir. Ölkənin Tacikistan, Pakistan və Çinlə həmsərhəd olan şimal əraziləri, yəni təxminən 10%-i həm də "Şimal Alyansı" adı ilə tanınan "Əfqanıstanın Xilası üzrə Birləşmiş İslam Cəbhəsi"nin nəzarətində olmuşdur. 15 avqust 2021-ci ildə Taliban yenidən paytaxt Kabili ələ keçirərək bütün Əfqanıstan üzərində hakimiyyətini bərqərar etdi.

Əmirlik
Əfqanıstan İslam Əmirliyi
د افغانستان اسلامي امارات
Bayraq[d]
«لا إله إلا الله، محمد رسول الله» «Şəhadət»
27 sentyabr 1996 — 17 dekabr 2001
Paytaxt	Kabil (de-fakto Qəndəhar)
Ən böyük şəhər	Kabil
Dilləri	dəri dili, Puştu dili, ərəb dili
Rəsmi dilləri	Puştu, Dari
Dövlət dini	İslam
Valyuta	Əfqanıstan əfqanisi
Ərazisi	650,000
Əhalisi	26.813.057 nəf. (2001)
İdarəetmə forması	Əmirlik, Teokratiya

Əfqanıstan İslam Əmirliyi — 1996-2001-ci illərdə mövcud olmuş və Əfqanıstanın əksər ərazilərinə nəzarət edən qismən tanınan İslam dövlətidir. O, vətəndaş müharibəsi (1992-1996) nəticəsində İslamçı Taliban hərəkatının Pakistanın dəstəyi ilə hakimiyyəti ələ keçirməsi yoluyla yaranıb.^[1] O, beynəlxalq ictimaiyyətin əksəriyyətinin Şimal Alyansının nümayəndəsi olan Rəbbanini qanuni prezident hesab etdiyi halda Pakistan, Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ^[2], (de-fakto) Türkmənistan və tanınmamış Çeçenistan tərəfindən diplomatik tanındı.

İslam Əmirliyi 2001-ci il dekabrın 17-də Şimal Alyansı tərəfindən devrildi. Şimal Alyansı iki ay əvvəl ABŞ-ın ölkəyə müdaxiləsindən sonra yaradılan Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Dəstək Qüvvələri tərəfindən dəstəklənib. Taliban 2001-ci ildən 2021-ci ilə qədər rəsmi məlumatlarda özlərini Əfqanıstan İslam Əmirliyi adlandırmağa davam etdi. 2021-ci il hücumu zamanı Taliban 15 avqust 2021-ci ildə Kabilin süqutundan sonra Əfqanıstana nəzarəti bərpa etdi.^[3].

Hənəfi məzhəbinin təlimlərinə uyğun olaraq və əmirliyin qurucu dini lideri Məhəmməd Ömərin rəhbərliyi altında İslam şəriət qanunları ilə idarə olunan teokratik dövlət idi. Əmirlik liberal demokratiyaya, skulyarizm və qərb dünyasına, xüsusən də ABŞ və İsrailə qarşı çıxdı.^[4][5][6] Bir neçə növ mədəni-əyləncə fəaliyyəti haram kimi qadağan edildi. Qadınların və qızların məktəbə və universitetlərə getməsi qadağan edildi və işləmək əhəmiyyətli dərəcədə qadağan edildi; onlardan həm də pürdə əməllərinə riayət etmələri və ev təsərrüfatlarında kənarda məhrəm kişi qohumlarının müşayiət etməsi tələb olunurdu. Qamçılama və ya edam yerli qanunların müxtəlif pozuntularına görə adi cəza idi. Gündəlik beş İslam namazı bütün müsəlmanlar tərəfindən yerinə yetirilməli idi. Xristianlar, şiə müsəlmanları, buddistlər, siqhlər, hinduslar, zərdüştçülər və digər dini azlıqlar geniş yayılmış dini ayrı-seçkilik, mədəni soyqırım və digər təqiblərlə üzləşdilər. Taliban həmçinin 1500 illik Bamiyan Budda heykəlləri kimi çoxsaylı abidələri və tarixi əsəri məhv etdilər.

Taliban rejimi Əl-Qaidə terror qruplaşması (bəzi üzvləri həmin vaxt ölkədə gizlənirdilər) ilə əməkdaşlıqda ittiham olunurdu. Buş administrasiyasının “Əl-Qaidə” lideri Üsamə bin Ladenin təhvil verilməsi ilə bağlı ultimatumuna əməl etməkdən imtinası, ABŞ və onun müttəfiqlərinin hərbi müdaxiləsi nəticəsində 2001-ci ildə Talibanın devrilməsinin formal səbəbi oldu.^[7] 17 dekabr 2001-ci ildə Tora Bora döyüşü İslam Əmirliyinin Amerika müdaxiləsindən iki ay əvvəl yaradılmış Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Dəstək Qüvvələrinin üzvlərinin böyük ölçüdə kömək etdiyi Şimal Alyansı tərəfindən devrilməsi ilə əlamətdar oldu; bu, Talibanın ölkənin əksər hissəsindən qovulmasına və nəticədə Əfqanıstan İslam Respublikasının yaranmasına səbəb oldu. Bununla belə, Taliban məğlubiyyətini etiraf etməyib və koalisiya qüvvələrinə qarşı partizan müharibəsi apararaq, özlərini Əfqanıstan İslam Əmirliyi adlandırmağa davam etdilər.^[8]

ABŞ və NATO qoşunlarının 2021-ci ildə çıxarılması zamanı Taliban 2021-ci ilin mayında hərbi hücuma başladı və üç ay yarım ərzində Əfqanıstanın böyük hissəsinə nəzarəti ələ keçirdi. 2021-ci il avqustun 15-də Taliban qüvvələri ölkənin paytaxtı və ən böyük şəhəri Kabilə nəzarəti ələ keçirdikdə Əfqanıstan ordusu dağıldı və Əfqanıstan İslam Respublikası faktiki süqut etdi. Bu çöküş bəzi analitiklər tərəfindən daha geniş qlobal tendensiyaların, o cümlədən müsəlman bölgələrində islamçılığın artan təsirinin və gücünün, qeyri-liberal idarəetmə modellərinin artan cazibəsinin və Amerikanın tənəzzülünün dəlili kimi şərh edilmişdir.^[9][10][11] The Washington Post iddia edirdi ki, Talibanın 2021-ci ildə Əfqanıstanı ələ keçirməsi "Pakistanla ayrılmaz şəkildə bağlıdır".^[12] “New York Times” qəzetinin yazdığına görə, “Əfqan qəbilə liderləri bildiriblər ki, Pakistan hərbiçiləri Pakistan daxilindəki sığınacaqlardan sərhədin bu tayına yeni yaraqlılar axını göndərib”.^[13] Bir çox insan Respublika hökumətinin sürətli və gözlənilməz süqutu ilə tələyə düşdü, evakuasiya böhranına səbəb oldu, Amerika və digər müttəfiq pasportları olan on minlərlə əfqan Talibanın nəzarətində olan ərazilərdə qapalı qaldı.^[14][15][16]

16 avqust 2022-ci il tarixinədək heç bir hökumət bərpa edilmiş Əfqanıstan İslam Əmirliyini tanımasa da, Çin, Pakistan, Türkiyə, Qətər, Rusiya, Səudiyyə Ərəbistanı və ABŞ hökumətləri insan hüquqlarının əsas prinsiplərə hörmət etdiyi təqdirdə Taliban hökuməti tanıya biləcəklərini bəyan etdilər.^[17] заявили, что они могут признать правительство талибов, если оно будет уважать основные права человека^[9]

Hemçinin bax

• Biyarə İslam Əmirliyi

İstinadlar

1. Forsythe, David P. Encyclopedia of human rights (Volume 1). Oxford University Press. 2009. 2. ISBN 978-0-19-533402-9.. — «In 1994 the Taliban was created, funded and inspired by Pakistan».
2. Guelke, Adrian. Terrorism and Global Disorder – Adrian Guelke – Google Libros. 2006-08-25. ISBN 9781850438038. İstifadə tarixi: 2012-08-15. "Источник". 2021-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-09-10.
3. "Taliban declares 'war is over in Afghanistan' as foreign powers exit Kabul". the Guardian. 2021-08-16. 2021-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-26.
4. Nagamine, Yoshinobu. The Legitimization Strategy of the Taliban's Code of Conduct: Through the One-Way Mirror. Palgrave Macmillan. 2016. 19. ISBN 9781137530882.
5. Jeffrey, Craig; Harriss, John. Keywords for Modern India. Oxford University Press. 2014. 77. ISBN 9780191643927.
6. Matinuddin, Kamal. The Taliban's Religious Attitude // The Taliban Phenomenon: Afghanistan 1994–1997. Karachi: Oxford University Press. 1999. 34–43. ISBN 0-19-579274-2. 2023-01-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-08.
7. "Taliban rejects Bush ultimatum". gulfnews.com (ingilis). 2001-09-22. 2021-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-22.
8. Nordland, Rod; Rubin, Alissa J. "Taliban Flag Is Gone in Qatar, but Talks Remain in Doubt". The New York Times (ingilis). 2013-06-24. ISSN 0362-4331. 2021-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-02. (#redundant_parameters)
9. Hudson, John; Ryan, Missy. "Withdrawal from Afghanistan forces allies and adversaries to reconsider America's global role". The Washington Post (ingilis). 2021-08-17. ISSN 0190-8286. 2021-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-18. (#redundant_parameters)
10. Cohen, Roger. "For America, and Afghanistan, the Post-9/11 Era Ends Painfully". The New York Times (ingilis). 2021-08-17. ISSN 0362-4331. 2021-12-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-17. (#redundant_parameters)
11. Sanger, David E. "For Biden, Images of Defeat He Wanted to Avoid". The New York Times (ingilis). 2021-08-15. ISSN 0362-4331. 2021-08-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-17. (#redundant_parameters)
12. "Pakistan's hand in the Taliban's victory". Washington Post. Washington, D.C. 2021-08-18. 2021-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-27. (#redundant_parameters)
13. "The Real Winner of the Afghan War? It's Not Who You Think". The New York Times. New York. 2021-08-26. 2021-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-27. (#redundant_parameters)
14. Packer, George. "We Have One Last Chance to Save Our Allies". The Atlantic (ingilis). 2021-08-17. 2021-08-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-18.
15. Multiple sources:

    • Parekh, Marcus; Bowman, Verity; Millimaci, Grace; White, Josh. "Joe Biden: 'I stand squarely behind' US withdrawal". The Telegraph (ingilis). 2021-08-16. ISSN 0307-1235. 2021-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-18. (#redundant_parameters)
    • O’Neal, Adam. "Opinion | The Translators Biden Left Behind". The Wall Street Journal (ingilis). 2021-08-17. ISSN 0099-9660. 2021-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-18. (#redundant_parameters)
    • Tsirkin, Julie; Thorp V, Frank; Helsel, Phil. "Up to 15,000 Americans remain in Afghanistan after Taliban takeover". NBC News (ingilis). 2021-08-17. 2022-01-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-18.
16. Demirjian, Karoun. "Administration estimates that up to 15,000 Americans remain in Afghanistan, Senate aides say". The Washington Post (ingilis). 2021-08-17. 2021-08-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-18. According to the aides, the administration officials — from the State and Defense departments, as well as the National Security Council and the Joint Chiefs of Staff — also told the assembled Senate staffers that there is no plan to evacuate Americans who are outside Kabul, as they do not have a way of getting through the Taliban checkpoints outside the Afghan capital.
17. Iqbal, Anwar. "US to recognise Taliban only if they respect basic rights, says Blinken". DAWN.COM (ingilis). 2021-08-16. 2021-08-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-16.