Şiş (lat. oedema) — orqanlarda, orqanizmin hüceyrədənkənar toxuma boşluqlarında mayenin həddindən artıq yığılması.[1] Çox vaxt ayaqlara və qollara təsir göstərir.[1]
Cəld faktlar XBT-10, XBT-9 ...
Bağla
Cəld faktlar XBT-10, XBT-9 ...
Bağla
Səbəblər arasında venoz çatışmazlığı, ürək çatışmazlığı, böyrəkdə olan problemlər, aşağı protein səviyyəsi, qaraciyər problemləri, dərin damar trombozu, infeksiyalar, anjiyoödem, bəzi dərmanlar və limfedema ola bilər.[1][2] Şiş uzun müddət oturma və ya ayaq üstə durduqdan sonra olur, menstruasiya və ya hamiləlik zamanı da baş verə bilər. Vəziyyət qəfil başladıqda və ya ağrı və ya təngnəfəslik olduqda daha çox narahatlıq doğurur.[2]
Şiş yerli, yəni bədənin və ya orqanın müəyyən bir sahəsində və ümumi olur.
Yerli şiş
Yerli şişdə iltihabın bir hissəsi kimi şişkinlik, tendonit və ya pankreatit müəyyən orqanlarda baş verir. Bəzi orqanlarda şiş toxumaya xas mexanizmlərə görə inkişaf edir. Ayrı-ayrı orqanların şişinə nümunələr:
- Periferik şiş — (ayaqların şişi) ayaqlarda hüceyrədənkənar mayenin yığılması. Hipervolemiya və ya uzun müddət ayaq üstə və ya oturan vəziyyətdə saxlanması səbəbindən sağlam insanlarda baş verə bilər. Bu ürək çatışmazlığı və ya ağciyər hipertenziyası ilə əlaqədar ola bilər. Şiş aşağı ətrafı drenaj edən limfatik və ya venoz damarların tıxanması səbəbindən yüksək hidrostatik venoz təzyiqi və ya onkotik venoz təzyiqi azalmış xəstələrdə də baş verə bilər. Bəzi dərmanlar da həmçinin (məs. amlodipin) ayağın şişməsinə səbəb ola bilər.
- Serebral şiş — beyində hüceyrədənkənar mayenin yığılması.[1] Bu, toksik və ya anormal metabolik şəraitdə və sistemli lupus və ya yüksək hündürlükdə aşağı oksigen kimi vəziyyətlərdə baş verə bilər. Beyin yırtığına və ölümə səbəb olan yuxululuğa və ya huşunu itirməsinə səbəb olur.
- Ağciyər şişi, ağciyər damarları vasitəsilə qan axınının maneə törədilməsi səbəbindən ağciyərlərin qan damarlarında təzyiq artdıqda əmələ gəlir. Bu, adətən, ürəyin sol mədəciyinin çatışmazlığı ilə əlaqələndirilir. Bu, hündürlük xəstəliyi və ya zəhərli kimyəvi maddələrlə nəfəs alma zamanı da baş verir. Ağciyər şişi nəfəs darlığına səbəb olur. Plevra boşluğunda maye də yığıldıqda plevral efüzyon baş verə bilər.
- Şiş qlaukoma, ağır konyunktivit, keratit zamanı və ya cərrahi əməliyyatdan sonra də olur.
- Göz ətrafındakı şişkinliyə periorbital şiş (gözlərin şişməsi) deyilir. Periorbital toxumalar ən nəzərəçarpacaq dərəcədə oyandıqdan dərhal sonra, ehtimal ki, mayenin üfüqi vəziyyətdə qravitasiya yenidən paylanması nəticəsində görünür.
- Dəri şişi ağcaqanad, hörümçək dişləmələri, arı sancmaları və zəhərli sarmaşıq və ya qərb zəhərli palıd[3] kimi bəzi bitkilərlə dəri təması ilə müşahidə olunur, sonuncusu kontakt dermatit adlanır.
- Şişin başqa bir dəri forması birləşdirici toxumanın çökməsinin artması nəticəsində yaranan miksödemdir. Miksödemdə (və bir sıra digər nadir hallarda) şiş toxumanın hüceyrədənkənar boşluqda su saxlamağa meylinin artması ilə əlaqədardır. Miksödemdə bu, toxuma matrisində yığılmış karbohidratla zəngin hidrofilik molekulların (əsasən hialuronin) sayının artması ilə əlaqədardır. Yaşlı insanlarda (evdə və ya təyyarədə oturacaqda oturarkən) ayaqlarda şiş daha asan inkişaf edir. Estrogenlər toxumalarda suyun tərkibini dəyişdirərək bədən çəkisi qismən dəyişilir. Suyun toxuma matrisindən limfa damarlarına ötürülməsinin toxumanın hidrofilliyindəki dəyişikliklər və ya terminal limfa kapilyarlarının "uducu" funksiyasının pozulması səbəbindən pozulduğu bir çox zəif başa düşülən vəziyyətlər ola bilər.
- Limfedem interstisial mayenin anormal şəkildə çıxarılması limfa sisteminin zədələnməsi ilə əlaqədardır. Bu, məsələn, xərçəng xəstəliyin təzyiqi və ya genişlənmiş limfa düyünləri, radiasiya terapiyası ilə limfatik damarların məhv edilməsi və ya infeksiya ilə limfa düyünlərinin infiltrasiyası (məsələn, fil xəstəliyi) səbəbiylə əlaqədar ola bilər. Bəzən hərəkətsizlik səbəbindən, xüsusən dağınıq skleroz və ya paraplegiya kimi xəstəliklərdə müşaidə olunur. Bəzi insanların ibuprofen və ya indometazin kimi aspirinə bənzər sikloksigenaz inhibitorlarını istifadə etdikdən sonra yaşadıqları şişin ürək limfa fəaliyyətinin inhibəsi ilə bağlı ola biləcəyi irəli sürülür.
100 kilometrdən çox getdikdən sonra hər iki ayağın şişi
Əməliyyatdan iki həftə sonra ayaq
Eyni şəxsin sol və sağ adsız
barmaqları. Sağ barmaqda distal falanksında kəskin paronixiya səbəbindən şiş var.
85 yaşlı kişidə ayağın şiddətli şişi.
Ümumi şiş
Hidrostatik təzyiqin artması ürək çatışmazlığı zamanı baş verir. Nefrotik sindromda və qaraciyər çatışmazlığında osmotik təzyiqin azalması müşahidə olunur.[4]
Bütün bədənə yayılan şişin səbəbləri bir çox orqanlarda və periferiyada şiş əmələ gətirə bilər. Məsələn, ağır ürək çatışmazlığı ağciyər ödemi, plevral efüzyon, assit və periferik şişə səbəb ola bilər. Bu ağır sistemik ödemə anasarka deyilir. Nadir hallarda parvovirus B19 infeksiyası ümumi şişə səbəb ola bilər.[5]
Plazma onkotik təzyiqinin aşağı olması tez-tez nefrotik sindromda şişin səbəbi kimi göstərilsə də, əksər həkimlər qeyd edirlər ki, şiş sidikdə hər hansı əhəmiyyətli miqdarda zülal görünməzdən (proteinuriya) və ya plazma zülalının səviyyəsi aşağı düşməzdən əvvəl baş verə bilər. Nefrotik sindromun əksər formaları böyrək yumaqcıqlarının kapilyarlarının bazal membranında biokimyəvi və struktur dəyişiklikləri ilə əlaqədardır və bu dəyişikliklər az da olsa, orqanizmin əksər digər toxumalarının damarlarında baş verir. Beləliklə, sidikdə zülala səbəb olan keçiriciliyin artması, bütün digər damarlar da daha keçirici olsa, şişin səbəbini izah etmək olar.[6]
Şiş tez-tez bəzi qadınlarda hamiləliyin son vaxtlarında baş verir. Bu, ağciyər problemləri və ya zəif qan dövranı olanlarda daha çox rast gəlinir və həmin qadında artrit artıq varsa, daha da şiddətlənir. Artıq artrit problemi olan qadınlar, həddindən artıq şişkinlikdən qaynaqlanan ağrı üçün həkimə müraciət edirlər. Hamiləlik zamanı əmələ gələn şiş adətən ayağın aşağı hissəsində olur.
Mümkünsə, müalicə şişin əsas səbəbini aradan qaldırmağı əhatə edir. Ürək və ya böyrək xəstəlikləri bir çox hallarda diuretiklərlə müalicə olunur. Xəstənin çarpayıda uzanması və ya ayaqlarını yastığa qaldıraraq oturması ilə ayaqların və ya topuqların şişməsi azaldıla bilər.
Palmer BF, Alpern RJ. "Pathogenesis of edema formation in the nephrotic syndrome". Kidney Int. Suppl. 59. 1997: S21–7. PMID 9185099.
