İqor Tamm

İqor Tamm - İqor Yevgenieviç Tamm ( 8 iyul, 1895 il, Vladivostok - 12 aprel 1971 il, Moskva) - sovet nəzəri fiziki, Nobel mükafatı laureatı (1958) ^[1] Совместно с П. А. Черенковым и И. М. Франком. ↑ Показывать компактно, SSRİ Elmlər Akademiyasının akademiki (1953il). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1954il). İki Stalin mükafatı laureatı.

Bioqrafiyası

8 iyul 1895-ci ildə Vladivostokda mühəndis Yevgeni Fedoroviç Tamm (millətcə alman) və Olqa Mixaylovna Davıdovanın ailəsində anadan olub. Krım tatarının və ukraynalının nəvəsi (İqor Tammın anası Olqa Mixaylovna Davıdova, ana tərəfdən əcdadı Kobılyanski ailəsinə mənsub idi, Zaporojya Seçinin siqaret çəkən atamanının Krım xanı Gireyin qızı ilə evləndirilib) ^[2]. 1898-ci ildə valideynlərinin ailəsi ilə birlikdə Yelisavetqrada (indiki Kropivnitski, Ukrayna) köçdü, İqorun atası uzun illər burada "şəhər mühəndisi" işlədi: su təchizatı və şəhər elektrik stansiyasının tikintisinə nəzarət etdi. 1901-ci ildə İqorun kiçik qardaşı Leonid doğuldu, o, sonradan SSRİ Ağır Sənaye Xalq Komissarlığının Azot Sənayesi Baş İdarəsinin baş mühəndisinin müavini oldu (o, 1937-ci il mayın 28-də döyüşlərdə əksinqilabi trotskiçi-zinovyev terror təşkilatında iştirakı ittihamı ilə güllələndi).^[3] Yelisavetqradda gimnaziyanı bitirdikdən sonra İqor Tamm Edinburq Universitetində təhsil alıb. Birinci Dünya Müharibəsi başlamazdan əvvəl o, Moskva Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinə keçdi və 1918-ci ildə oranı bitirdi və fizika diplomu aldı. O, cəbhəyə könüllü “mərhəmət qardaşı” kimi gedib. Qısa bir siyasət həvəsindən sonra (menşevik-beynəlmiləlçi, Yelisavetqraddan Sovetlərin 1-ci Qurultayının deputatı) akademik karyerasına başlayır. Müxtəlif ali təhsil müəssisələrində dərs deyir: Tauride Universitetində (Simferopol) (1919-1920 illərdə), 1920-ci ildən L.İ.Mandelştam ilə əməkdaşlıq edir, Odessa Politexnik İnstitutunda (1921-1922 illərdə ) (1993-cü ildən - Odessa Milli Politexnik Universiteti adlandı) işləyir, burada L.İ.Mandelştam şöbəyə rəhbərlik edirdi. 1922-ci ildən (iki qısa fasilə ilə) karyerasının sonuna kimi İ.E.Tammın fəaliyyəti Moskvada baş tutdu. O, uzun illər Moskva Dövlət Universitetinin fizika fakültəsinin nəzəri fizika kafedrasına rəhbərlik etdi, burada dosent və professor oldu. Bu kafedrada ümumi kurslar: nəzəri mexanika, elektrodinamika, kvant mexanikası, statistik fizika kimi fənlər tədris olunduğundan bu kafedra fakültənin ən əsas kafedralarından biri idi^[4]. 1934-cü ildən o, əlavə olaraq P.N.Lebedev adına FİAN-da işləmiş, orada nəzəri şöbə yaratmış və ona rəhbərlik etmişdir. 1933-cü il fevralın 1-də İ.E.Tamm SSRİ Elmlər Akademiyasının riyaziyyat və təbiət elmləri bölməsinin müxbir üzvü seçilmişdir. Onun karyerasındakı bu sürətli yüksəliş 1939-cu ildə qardaşı, eləcə də yaxın dostu B.M.Qessen həbs olunaraq güllələndikdən sonra dayandı. Təzyiq FİAN icraçı rəhbərliyindən başladı və V.S.Fursov şöbə müdiri seçildi^[4]. 1943-cü ildə Moskva Dövlət Universitetinin Fizika fakültəsinin nəzəri fizika kafedrasının müdiri vəzifəsinə namizəd olmuşdur. Onun opponenti fakultənin dekanı A.S.Predvoditelev və fakültənin Elmi Şurası tərəfindən dəstəklənən A.A.Vlasov idi. Nəticədə İ.Tamm Vlasova məğlub oldu (24-ə qarşı 5 səslə), lakin bu nəticələr 14 akademikin məktubu şəklində elmi ictimaiyyət tərəfindən mübahisələndirildi. Partiya rəhbərliyi tərəfindən şöbə müdiri vəzifəsinə V.A.Fok təyin edildi. 1946-1949-cu illərdə MEPhI-də Nəzəri Nüvə Fizikası kafedrasının ilk müdiri olmuşdur ^[5]. 1946-cı ildə İ.Tamm Stalin mükafatını aldı. Elə həmin il A.D.Saxarovla birlikdə İ.Tamm ilk sovet atom bombasının yaradılması layihəsində iştirak etdi və yüksək intensivlikli şok dalğasının nəzəri tədqiqatlarında iştirak etdi. İlk sovet atom bombası 1949-cu il avqustun 29-da Qazaxıstanın Semipalatinsk poliqonunda sınaqdan keçirilib. 1949-cu ildə İqor Tamm Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Kvant nəzəriyyəsi və elektrodinamika kafedrasına (ayrıldıqdan sonra nəzəri fizika kafedrasının bir hissəsi) qayıtdı. İ.V.Kurçatovun təklifi ilə 1948-ci ildə İ.Tamm termonüvə silahlarının yaradılmasının mümkünlüyü məsələsini öyrənmək üçün bir qrup təşkil etdi. 1950-ci ildə İ.Tamm bir qrup FIAN işçisi ilə Arzamas-16 (Sarov) KB-11-ə köçürüldü, burada şöbə müdiri, 1952-ci ilin mayında isə sektor müdiri oldu. A. D. Saxarov və V. L. Ginzburqun daxil olduğu İ.Tamm qrupu 1953-cü il avqustun 12-də uğurla sınaqdan keçirilmiş ilk termonüvə bombasını yaratmağa imkan verən bir sıra prinsiplər işləyib hazırladı. 23 oktyabr 1953-cü ildə İ.E.Tamm SSRİ Elmlər Akademiyasının fizika-riyaziyyat elmləri bölməsinin akademiki oldu və daha bir Stalin mükafatı aldı ^[6]. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 4 yanvar 1954-cü il tarixli məxfi fərmanı ilə İ.Tamm Lenin ordeni və “Oraq və çəkic” qızıl medalı ilə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülüb. 1954-cü ilin əvvəlində İ.E.Tamm Moskvaya qayıtdı və yenidən FIAN-da işləməyə başladı. O, ömrünün sonuna kimi bu institutda çalışıb. 1955-ci ildə “Üç yüzlərin məktubu”nu imzaladı. 1960-cı illərdə İ.E.Tamm alimlərin Paquoş hərəkatının fəal iştirakçısı idi. 1966-cı ildə o, Stalinin reabilitasiyası əleyhinə 25 mədəniyyət və elm xadiminin Sov.İKP MK-nın Baş katibi L.İ.Brejnevə məktubunu imzalamışdır ^[2]. İ.E.Tamm 12 aprel 1971-ci ildə Moskva şəhərində tənəffüs əzələlərinin iflicinə səbəb olan ALS xəstəliyindən vəfat etdi. Ölümündən bir müddət əvvəl o, xüsusi aparatdan istifadə edərək süni nəfəs aparatına müraciət etməli olub. Moskvada Novodeviçi qəbiristanlığında (7-ci sahədə) dəfn edilmişdir^[7].

Elmi fəaliyyəti

İ.E.Tammın elmi işinin əsas istiqamətləri kvant mexanikası, bərk cisimlər fizikası, şüalanma nəzəriyyəsi, nüvə fizikası, elementar hissəciklər fizikası, eləcə də bir sıra tətbiqi məsələlərin həllinə aiddir. 1932-ci ildə o, nəzəri olaraq bərk cismin səthində səth hallarının mövcudluğunu proqnozlaşdırdığı bir məqalə dərc etdi. 1937-ci ildə İ.M.Frank ilə birlikdə o, bir mühitdə hissəciklərin bu mühitdəki işığın sürətindən çox sürətlə hərəkətini təsvir etdi. Bu iş Çerenkov, Frank və Tammın 1958-ci ildə Fizika üzrə Nobel Mükafatını aldıqları əvvəlki eksperimental məlumatları (Vavilov-Çerenkov effekti) izah edirdi. 1945-ci ildə o, Tamm-Dankov metodu adlanan kvant sahə nəzəriyyəsi məsələlərinin həlli metodunu işləyib hazırladı ^[8]. A.D.Saxarovla birlikdə o, tokamakda (tokamak- nəzarət olunan termonüvə birləşməsinin baş verməsi üçün lazım olan şərtlərə nail olmaq üçün plazmanın maqnit qapalılığı, toroidal quraşdırma.) plazmanın saxlanması prinsiplərini işləyib hazırladı. Onun tələbələri arasında S. P. Şubin, E. L. Feynberq, V. L. Ginzburq, L. V. Keldış, D. İ. Bloxintsev, M. A. Markov, A. D. Saxarov, V. Q. Kadışevski, S. A. Altşüler, D. A. Kirjnits, A. A. Vlasov var.

Ailə və məşğuliyyəti

• Qızı - İrina (1921ci il doğumlu), fiziki kimyaçı, partlayış mütəxəssisi
• Nəvəsi-Leonid Vereşinskiy (Babaylov), arxeoloq, baba irsinin qoruyucusu.
• Oğlu- Yevgeni (1926-2008), alpinist, SSRİ İdman Ustası, SSRİ-nin Əməkdar Məşqçisi, ilk Sovet Himalay ekspedisiyasının rəhbəri (Everest, 1982), Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru (yüksək enerji fizikası).
• Nəvəsi-Marina M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Kimya fakültəsində qeyri-üzvi kimyadan dərs deyir.

İ.E.Tammın fizikadan sonra əsas məşğuliyyəti 1926-cı ildə məşq etməyə başladığı alpinizm olub. İqor Evgenieviç yetmiş yaşına qədər boş vaxtlarında dağlara getdi.

Mükafatlar və aldığı adlar

• Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (01.04.1954il)
• Dörd Lenin ordeni (19.09.1953il;01.04.1954il;09.11.1956il; 07.07.1965il)
• Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni (06.10.1945il)
• medallar
• Birinci dərəcəli Stalin Mükafatı (1946il) - maddədə superlüminal sürətlə hərəkət edən elektronların şüalanmasının kəşfi və tədqiqinə görə, nəticələri ümumiləşdirilmiş və P.N.Lebedev FIAN-ın materiallarında dərc edilmişdir (1944il)
• Birinci dərəcəli Stalin mükafatı (1953il)
• Fizika üzrə Nobel mükafatı (P.A.Çerenkov və İ.M.Frank ilə birlikdə, 1958il)
• SSRİ Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü (1933il)
• SSRİ Elmlər Akademiyasının akademiki (1953il)
• İsveç Kral Elmlər Akademiyasının üzvü (1959il)
• Polşa Elmlər Akademiyasının xarici üzvü (1959il)
• Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyasının fəxri xarici üzvü (1961il)
• Almaniyanın "Leopoldina" Təbiətşünaslar Akademiyasının üzvü, QDR (1964il)
• Elementar hissəciklər nəzəriyyəsində və nəzəri fizikanın digər sahələrində görkəmli nailiyyətlərinə görə SSRİ Elmlər Akademiyasının M.V.Lomonosov adına Böyük Qızıl medalı (1967il

Yaddaşlarda qalması

• Moskvada bir meydan Akademik İ.Tammın adını daşıyır.
• Vladivostokda Uzaq Şərq Federal Universitetinin Fizika və İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun binası qarşısında İ.Tammın abidəsi ucaldılıb.
• İ.E.Tamm adı Rusiya Elmlər Akademiyasının (FIAN) P.N.Lebedev adına Fizika İnstitutunun Nəzəri şöbəsinə verilmişdir.
• İ. E. Tammın adı Rusiya Elmlər Akademiyasının 1995-ci ildən nəzəri fizika və elementar hissəciklər fizikası, sahə nəzəriyyəsi sahəsində görkəmli işlərinə görə verilir.
• Kropivnitskidə (keçmiş Yelisavetqrad) "Radiy" Elmi-İstehsalat Müəssisəsinin girişinin qarşısında İ.E.Tammın abidəsi ucaldılıb, 2012-ci il sentyabrın 22-də açılışı olub.Eyni zamanda o, "Kirovoqradın fəxri vətəndaşı" adına layiq görülüb.
• Kropivnitski şəhərində (keçmiş Geroyev Stalinqrada küçəsinin bir hissəsi) bir küçəyə akademik İ.E.Tamm adı verildi.
• İ.E.Tammın şərəfinə Aeroflot parkında A320 VP-BID təyyarəsinə adı verildi^[9].
• Tamm plazmonu İ.E.Tammın şərəfinə adlandırılmışdır.
• 1976-cı ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı İ.E. Tammın şərəfinə Ayın uzaq tərəfində bir krater yaratdı.
• 2018-ci ildə Moskvada, Milli Tədqiqat Nüvə Universitetində, Nobel Mükafatları Xiyabanında heykəltaraş Aleksandr Mironov tərəfindən abidə ucaldıldı. Heykəltəraşlıq kompozisiyasında İqor Yevgenyeviç Tammın Nobel mükafatının təqdimatı zamanı frakda yeriməsi, o, əlində medal və diplomu, bu mükafata niyə layiq görüldüyü barədə sitatla təsvir edilmişdir.

İstinadlar

1. [a]
2. Письма деятелей науки и культуры против реабилитации Сталина. Дата обращения: 17 марта 2012. Архивировано 16 ноября 2012 года.
3. Жертвы политического террора в СССР. Дата обращения: 25 августа 2013. Архивировано 4 марта 2016 года.
4. Г. А. Сарданашвили. Борьба за физфак МГУ // Дмитрий Иваненко — суперзвезда советской физики: Ненаписанные мемуары. — М.: ЛИБРОКОМ, 2010. — 313 с. — (Наука в СССР: Через тернии к звёздам). — ISBN 978-5-397-00868-6. Архивная копия от 13 апреля 2014 на Wayback Machine
5. Заведующие кафедрой. Дата обращения: 17 мая 2017. Архивировано 30 июня 2017 года.
6. Отмечая, что создание водородной бомбы и новых конструкций атомных бомб является крупным успехом Советской науки и промышленности, Совет Министров Союза ССР ПОСТАНОВЛЯЕТ:  1. За разработку водородной бомбы с многослойным зарядом и создание основ теории этой бомбы: — присудить Сахарову Андрею Дмитриевичу, академику, и Тамму Игорю Евгеньевичу, академику, Сталинскую премию I степени в размере 1 млн руб. — по 500 тыс. руб. каждому; — премировать Сахарова А. Д. и Тамма И. Е. автомашинами ЗИМ. Построить за счет государства и передать в собственность Сахарову А. Д. и Тамму И. Е. дачи с обстановкой; — установить Сахарову А. Д. и Тамму И. Е. двойные оклады жалования на все время работы по специальным заданиям». (Постановление СМ СССР № 3044-1304сс «О присуждении Сталинских премий научным и инженерно-техническим работникам Министерства среднего машиностроения и других ведомств за создание водородной бомбы и новых конструкций атомных бомб». 31 декабря 1953 г. // Атомный проект СССР: документы и материалы. Т. 3. Кн. 2. — 2009. — С. 107—122.)
7. Могила И. Е. Тамма на Новодевичьем кладбище. Дата обращения: 18 апреля 2014. Архивировано 19 апреля 2014 года.
8. В. П. Силин, В. Я. Файнберг. Метод Тамма — Данкова // Успехи физических наук. — Российская академия наук, 1955. — Т. 56, вып. 5. — С. 569—639. Архивировано 5 января 2012 года.
9. Аэрофлот ввел в эксплуатацию лайнер А320 «И.Тамм»