Romantizm

Romantizm (fr. romantisme) — XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində Avropa və Amerika mədəniyyətində ideya-bədii cərəyan. Romantizm ədəbi-estetik anlayış kimi Almaniyada "Yena məktəbi" nümayəndələrinin (Şleqel qardaşları, F.Novalis, L. Tik, V. Vakkenroder) fəaliyyəti (1798–1802) sayəsində yayılmağa başlamışdır. Romantizmin estetik əsasını "bədii ideallaşdırma" prinsipi, müstəsna şəraitdə müstəsna xarakterlərin yaradılması, həyatın olduğu kimi deyil, "olmalı olduğu kimi" təsviri təşkil edir.

A. S. Puşkin, M. Y. Lermontov, E. Hofman, C. Q. Bayron, P. B. Şelli, Con Kits , V. Hüqo, F. R. Şatobrian, A. Vini, C. Leopardi, A. Mandzoni, Ş. Petefi, M. Eminesku, T. Şevçenko romantizmin ən görkəmli nümayəndələri hesab olunurlar.

Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm isə H. Cavid, M. Hadi, A. Səhhət, A. Şaiq və başqaları tərəfindən icra olunmşdur.

Romantizm, XVIII əsr Avropasının həyəcan və coşğusunu, azadlıq ehtiraslarını dilə gətirən bir axındır. Ağıldan çox duyğuya səslənən bir sənətdir. Romantik şəklin qabaqcıllarından Gericaultnun Napoleona Ordusundan Bir Süvarini göstərən əsəri (Luvr muzeyi) ilə Davidin Napoleonu qarşılaşdırıldığında aradakı üslub fərqi açıqca görülər. Davidin şəklindəki görkəmli monumentallığa qarış, Gericaultun şəklində atla minicisini qaynaşdıran və fonddakı rənglərin iştirakıyla inteqrasiya olunan bir həyəcan boşalımı söz mövzusudur. Eyni təsir, daha sıx şəkildə məşhur Fransız Romantiki Ejen Delakruanın Aslan Ovu (Çikaqo İncəsənət İnstitutu) adlı əsərində də görülər. Sənətçinin belə amansız bir mübarizə səhnəsini seçməsi, dizginlenemeyen həyəcanlarını, ruhi çalkantılarını ən təsirli şəkildə dilə gətirə bilmək üçündür.

Romantizm və İngiltərə incəsənəti

Romantik sənət axını da qısa müddətdə Fransadan bütün Avropaya yayılaraq, şəkildən musiqiyə, ədəbiyyatdan fəlsəfəyə qədər bütün sahələrdə təsirli olmuşdur. Dövrün ingilis rəssamı Törner dəniz mənzərələriylə tanınmış bir sənətçidir. Əsir Gəmi (Təsviri Sənət Muzeyi (Boston)) adlı əsərində bir dəniz döyüşü sonunda həbs olunmuş bir gəmini mövzu götürmüşdür. Sənətçi hadisəni sakit bir havada deyil, fırtınalı bir dənizdə göstərmişdir. Döyüşdən arta qalan insanlar bu dəfə dalğalarla boğuşmaqdadırlar. şahlanan atlar qədər, fırtınalı dənizlər də Romantik sənətçilərin düşkün olduqları mövzulardır. Çünki bu mövzularla öz iç çalkantılarını da xaricə vura bilirdilər. Eyni şeylər, Törnerin "Yağış, buxar və sürət" (London Milli Qalereyası) adlı əsəri üçün də deyilə bilər. Sənətçi 1844 tarixli bu əsərində sağnaq altında sürətlə irəliləyən bir qatarı betimlemiştir. Beləcə həyəcanlarını əks etdirməklə qalmayaraq, müasir texnologiyanın təbiətə meydan oxuyan gücünü də vurğulamışdır.^[1]

Alman Romantik rəssamları

Alman Romantik rəssamı Kaspağ Fğidğiş isə inqilabçı hərəkətlərə qatılmış bir sənətçi idi. Amma bu rəftarını sənətində olduqca romantik və mistik bir şəkildə dilə gətirmişdir. Rungen Adasında Əhəng Qayalıqları (Winterthur Oskar Reinhardt Vəqfi) adlı əsərində romantik bir mühitdə göstərilən üç adam, özü və inqilabçı yoldaşlarıdır. Sənətçi, vətənpərvərliyi təbiət sevgisiylə birləşdirən bir görüşün qabaqcılıdır. Bu sevgini də təbiətə tapınmağa qədər vardırmışdır.^[2]

Fransa Romantik rəssamları

Fransız rəssamı, karikaturanın atası Onore Domyenin əsərlərində yoxsul insanların həyatını, siyasətçilərin ikiüzlülüyünü, ədalət təşkilatının açımasızlığını, işsiz xalqın oradan oraya savruluşunu işləmişdir. Domyenin bezmədən işlədiyi bir başqa mövzu da Don Kixottur. Amma onun Don Kixotu yel dəyirmanlarına hücum edən güldürücü ağıl xəstəsi deyil, haqsızlıqlara baş qaldıran qorxmaz bir ideal insanıdır. Bir baxıma Domyenin öz şəxsiyyətidir. Domyenin bu həqiqi yanaşması, bir başqa Fransız rəssamı olan Qüstav Kurbedə dərin əks-sədalar tapar. Kurbe, Roman idisizmi izləyən Realizm axınının qabaqcılı və qurucusudur. Gerçək xarici, düşsel mövzuların şəkildə yeri olmadığını müdafiə edən sənətçi, Daşçılar (Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden) adlı əsərində qızğın günəş altında gün boyu çəkic yelləyən, daş daşıyan kəsləri betimlemiştir. Kurbe, bir şərh etmədən gerçəyi olduğu gbi vermək məqsədindədir. Ona görə, çılpaq gerçək özbaşına kifayət qədər təsir edicidir, şərhə ehtiyac yoxdur.

XIX əsrin ortasına gəlindiyində Fransada əhəmiyyətli bir sənət dəyişməsinə şahid olunar. Bu dövrdə Təsviri Sənət Akademiyası (Fransa), yenidən qurulan krallığın dəstəyi ilə sənəti korlanmış, yaradıcılığını itirmiş bir yola məcbur etməkdədir. Klassik heykəl kopiyalarını illər ili çəkməkdən bezən kimi sənətçilər, təhsili buraxıb qırlara açılar, ətraf kəndlərə yerləşərlər. Barbizon kəndində toplaşan, günboyu təbiətdən mənzərələr təsvir edən bu rəssamların yanaşması "Barbizon üslubu" deyə adlandırılmışdır. Tiodor Ğussu və Koğo, bu üslubun əhəmiyyətli sənətçiləridir. Ancaq dəyişməni başladan əsl hadisə 1863-cü ildə partlaq vermişdir.

1863-cü ilin payızında Akademiyanın açdığı illik sərgiyə qatılan bir bölük gənc sənətçinin 781 əsərini münsif geri çevirmişdir. Haqsızlığa uğrayan sənətçilər bir ərizəylə Kral İŞILDA. Napoleona müraciət etmişlər, kral da onların əsərlərini bir başqa salonda sərgiləmələrinə icazə vermişdir. Amma bu Geri Çevrilənlər Sərgisi gocunan Akademiya müəllimlərinin də qışqırtmasıyla böyük bir səs-küyə gətirib çıxarmışdır. Ən çox reaksiya oyandıran şəkil də Eduard Manenin Çəmənlikdə səhər yeməyi (Luvr muzeyi) adlı əsəridir. Rəssamlıq qabiliyyətini əvvəlki sərgilərdə sübut etmiş olan Eduard Manenin bu əsərində yadırğalınan şey, mövzunun ələ alınış forması idi. Ciddi geyimli kişilərin arasında iştirak edən çılpaq bir küçə qadını görülməkdə idi. Bu qədər bir fərqliliyə göstərilən reaksiya, o dövrdəki akademik anlayışın nə cür qatılaşmış olduğunun bir göstəricisi idi. Domeniki Manettinin sərgilədiyi Olimpia (Luvr muzeyi) da eyni sərt reaksiyayla qarışlaşmışdır. Rəssam ənənəvi Venera təmasını yenə hörmətsizcə ələ salmış, üstəlik bir çirkin qadını model tutub resimlemişdi. Məşhur yazıçı Emil Zolya bu əsəri tərifləyən bir kitabça nəşr etdi.