Osmanlı donanması

Osmanlı Donanması ya da köhnə adı ilə Donanma-yı Hümâyûn — Osmanlı dövlətinin dəniz qüvvələri. XIV əsrdə yaradılıb^[1][2]. Osmanlı dövləti 1323-cü ildə Qaramürsəli fəth edərək dənizə çatıb. Qaramürsəl bəyin rəhbərliyində ilk donanma yaradıldı və Kocaelidə baş verən döyüşlərdə dənizdən dəstək təmin edildi^[3][4]. 1327-ci ildə Qaramürsəldə ilk Osmanlı limanı quruldu və beləcə dəniz gücünün rəsmiləşdirilməsi işləri başladı. Osmanlı donanmasında iyerarxiya sistemə keçildi. İlk dərya bəyi (donanma komandiri), Qaramürsəl bəy oldu. 1337-ci ildə Kocaeli ələ keçirildi. Beləliklə 1353-cü ildə reallaşacaq olan Rumeliyə keçidin yolu açıldı. Bundan sonra donanmanın mərkəzi sırası ilə İzmit, Gelibolu və son olaraq da İstanbul oldu. 1327-ci ildə Qaramürsəldə ilk Osmanlı limanı quruldu və beləcə dəniz gücünün rəsmiləşdirilməsi işləri başladı^[1]. İlk dərya bəyi Qaramürsəl bəy olmuşdur^[4]. 1337-ci ildə Kocaeli ələ keçirildi. Beləliklə 1353-cü ildə reallaşacaq olan Rumeliyə keçidin yolu açıldı^[1]. Bundan sonra donanmanın mərkəzi sırası ilə İzmit, Gelibolu və son olaraq da İstanbul oldu^[1][5].

Osmanlı Donanmasının bayrağı (1793-1823-cü il)

Osmanlı Donanmasının bayrağı (1844-1922-ci il)

İstanbulun fəthində II Mehmet donanmadan faydalandı^[5]. Qara dənizdə və Aralıq dənizində təsiri çoxalan Osmanlı donanması Misir səfərində Osmanlı qüvvələrinə dəstək etdi^[1][5]. 1538-ci ildə Preveze dəniz döyüşündə Osmanlı donanması qazandı. Bundan sonra Cerbe dəniz döyüşündə də Osmanlı donanması qazandı. Malta mühasirəyə alındı, ancaq bir şey əldə edilə bilmədi. Osmanlı donanmasını böyütmək üçün bir çox liman quruldu, ehtiyacı lazım olan vəsaitlər Kocaelidən, Bigadan, Samsundan, Kastamonundan və Aydından gətirilirdi^[2][6]. Kapitan dəryalara ənənə olaraq cəzayir bəylərbəyliyi verilərdi^[2]. Gelibolu, Aralıq dənizi adaları və İzmirin bəzi yerləri Osmanlı kapitanlarına iqta olaraq verilərdi^[7].

XVI əsrdə Hind okeanında Portuqaliya krallığına qarşı Hadim Süleyman Paşa və Piri Rəis rəhbərliyində səfərlər təşkil edilsə də, Portuqaliya donanması üstün gəldi və Piri Rəis edam edildi^[8]. İnəbaxdı müharibəsindən sonra ağır itkilər verən Osmanlı donanması, itkinlərini bərpa etməyi bacardı^[9]. Osmanlı dövləti durğunluq dövründən etibarən dəniz ticarətində Avropalı dövlətlərdən geri qaldı^[5]. XVIII əsrdə Mezomorto Hüseyn Paşanın cəhdləri ilə donanmada islahatlar keçirildi^{[1][2][q 1]}. Lakin dənizlərdə ciddi bir üstünlük təmin edilə bilmədi. 1773-cü ildə Cəzairli Qazi Həsən Paşanın Dərya Kapitanı olması ilə əlaqədar dəniz məktəbi açıldı. Burada müasir təhsil verilməyə başlandı və 1776-cı ildə Amire Limanın yaxınlarında ikinci dəniz məktəbi olaraq Bəxri-Həndəsənə açıldı^[10]. XIX əsrdə Osmanlı dövləti, Fransanın Misir yürüşündə İngilis donanmasından kömək aldı. Bundan sonra III Səlimin islahatlarını davam etdirən II Mahmud dövründə donanma 1827-ci ildə baş vermiş Navarin dəniz döyüşündə məhv edildi^[11]. II Mahmudun dövründə Amerikalı mühəndislərin köməkləri ilə islahatlar davam etdi. Osmanlı limanları müasir dəniz sənayesinə uyğunlaşdırıldı və dövrün ən böyük döyüş gəmisini əlində tutan Mahmudiyə də o dövrdə dənizə uyğunlaşdırıldı^[11]. II Mahmudun ölümündən sonra bu mühəndislər İstanbulu tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Taxta çıxan Əbdülməcidin dövründə, 1840-cı ildə dəniz məclisi quruldu və müasir donanma işləri davam etdi. İlk dənizçilik şirkəti Xeyriyə şirkətidə bu dövrdə qurulmuşdu. Əbdüləzizin dövründə isə 1867-ci ildə dəniz nazirliyi quruldu. Əbdüləzizin dövründə davam edən islahatlar ilə xarici ölkələrdən çox sayda müasir döyüş gəmisi alındı. 1878-ci ildən etibarən II Əbdülhəmidin laqeydliyi nəticəsində donanma, Haliçdə tərk edildi və dənizə açılmadı^[5][11]. 1897-ci il Osmanlı-Yunan müharibəsində Osmanlı donanması özünü göstərə bilmədi. 1909-cu ildə "Donanma cəmiyyəti"nin səyləri ilə müasir donanma işləri xalqın maddi yardımları ilə davam etdi^[1][5]. Bu cəmiyyətin səyləri ilə çox sayda müasir döyüş gəmisi alındı. Alman zabitlərindən ibarət olan bir heyət ilə islahat işləri canlandı. Trablis müharibəsində və Balkan müharibəsində Osmanlı donanması fəaliyyət göstərdi. Lakin I Dünya Müharibəsində Egey dənizində məhdud fəaliyyət göstərmək məcburiyyətində qalan donanma, Çanaqqala Dəniz Döyüşlərində müvəffəqiyyətli oldu^[1][12]. I Dünya Müharibəsindən sonra donanma, Mərmərə dənizində ittifaq qüvvələrinin nəzarəti altında oldu^[1].

Osmanlıdan əvvəlki dövr

Anadolu Selcuq Dövləti sonrası Anadolu Bəylikləri.

1071-ci ildə baş verən Malazgirt döyüşündən sonra Anadoluya yerləşməkdə olan Səlcuq Dövləti 1081-ci ildə Egeyə və Mərmərəyə çatmışdı. Bizanslılardan və İtalyanlardan öyrənilən texnikalarla ilk donanma işlərinə başlandı. Çaxa bəy, İstanbulda əsir olduğu müddətdə bu texnikaları öyrəndi. III Nikeforosun ölümündən sonra taxta çıxan yeni Bizans imperatoru I Aleksios Komnenos Çaxa Bəyi sərbəst buraxdı və ya Çaxa Bəy qaçdı. Bundan sonra İzmirdə Çaxa Bəyliyi quruldu. Burada bilinən ilk Türk donanması quruldu, 1089-cu ildə Midilli və 1090-cı ildə Saqqız ələ keçirildi. İznikdə Ebülkasım, yeni bir donanma inşasına başladısa da Bizansın müdaxiləsi ilə gəmilər yandırıldı. Anadolu Səlcuq Dövləti dövründə ticarət təhlükəsizliyini təmin etmək üçün dənizçiliyə əhəmiyyət verildi. 1207-ci ildə liman şəhəri olan Antalya ələ keçirildi. Sinopda liman quruldu. I İzzəddin Keykavus 1214-cü ildə Kipr Krallığı və 1216-cı ildə Venesiya ilə ticarət razılaşması imzaladı. Misir ilə dəniz ticarəti vardı. Bu dövrə rast gələn Səlib yürüşləri Səlcuq ticarətinə mənfi təsir edirdi. Antalya işğal olunduqdan sonra Səlcuqlular 1216-cı ildə şəhəri geri aldı. 1220-ci ildə taxta çıxan I Alaəddin Keyqubad o dövrdə Kalonoros olaraq bilinən Alanyanın fəth etdi və Alain adını verdi. Alanyada liman quruldu, bu liman ilk mütəşəkkil liman olaraq görülməkdədir. 1225-ci ilə qədər Alanya ilə Silifke arasındakı bir çox sahil qalası ələ keçirildi. Ayrıca Keyqubad 1224-cü ildə Hüsaməddin Çoban əmrində bir Qaradəniz donanması hazırlatdı və səfərə çıxdı. Krımın Sudan şəhəri ələ keçirildi. Sudakdaki Səlcuq hakimiyyətinin nə qədər sürdüyü bilinməməklə birlikdə 1239-cu ildə monqol işğallarına qədər Səlcuq hakimiyyətində qaldığı təxmin edilir. Keykubadın ölümündən sonra taxta çıxan II Qiyasəddin Keyxosrov dövründə Monqol istilaları başladı və Kösədağ Müharibəsi ilə dövlət zəiflədi aralarında Sinopun da olduğu bir çox Qaradəniz bölgəsi Trabzon İmperatorluğu tərəfindən ələ keçirildi. Ancaq 1266-cı ildə Sinop geri alındı. Kösədağ müharibəsindən etibarən Anadolu Səlcuq Dövləti Monqollardan asılı hala gəldi. Xüsusilə Qərbi Anadoluda bir çox uc bəyliyi quruldu. Bu bəyliklər bəziləri dənizçiliklə maraqlandı. Dənizçi bəyliklər bəziləri Karesioğulları, Aydınoğulları, Məntəşəoğulları və Saruhanoğulları idi. Bu bəyliklərə aid dəniz qüvvələri Egeyə axınlar etdi. Karesioğulları Bəyliyi, qurduğu limanda gəmilər inşa etməkdə idi. Aydınoğlu Qazi Umur bəy, Egey dənizində bir çox müvəffəqiyyət əldə etdi və Çanaqqala Boğazı ilə Rodos arasında qəti bir hakimiyyət qurdu. XIV Əsrdə Osmanlı Bəyliyi genişləməyə başladı, zamanla bu bəyliklər hakimiyyət altına alındı və Osmanlı donanmasının təməlləri atıldı.

Quruluş dövrü

1323-cü ildə Mərmərə dənizinə çatan Osmanlı Dövləti 1324-cü ildə Karesioğulları Bəyliyinin 24 gəmidən ibarət köməyini aldı. Bu kömək qüvvətinin başında Qaramürsəl bəy dayanmışdı. Bu donanma ilk olaraq Mərmərə dənizində təhlükəsizliyi təmin edirdi. 1327-ci ildə Qaramürsəldə ilk liman quruldu və ilk Osmanlı gəmiləri inşa edildi. Osmanlı donanması iyerarxiya nizamına keçmiş 1324 eləcə də 1390 illəri arasındakı donanma komandirlərinə Dərya Bəyi deyilirdi. 1337-ci ildə İzmitə ələ keçirilməsindən sonra Mərmərə dənizindəki Osmanlı hakimiyyəti qüvvətləndi. 1353-cü ildə Rumeliyə keçid asanlaşdı. XIV Əsrdə Qaramürsələ yanında Edincikde, Geliboluda və İzmitdə liman quruldu. Bunlardan ən böyüyü 1401-ci ildə I Bəyazid tərəfindən qurulmuş olan Gelibolu limanı idi. Quruluş dövründə Osmanlı donanması Çanaqqala Boğazını əldə tutmaq və Mərmərənin təhlükəsizliyini təmin etmək ilə vəzifələndirilmişdi. 1390-cı ildən etibarən donanma komandirlərinə Kapitan-ı Dərya (Kapitan Paşa) deyilməyə başlandı. Bəyazid İstanbulu əhatə etdiyində donanmadan faydalandı amma Xaçlıların gəlməsi səbəbiylə mühasirəni qaldırdı. Ankara müharibəsindən sonra başlayan Fetret Dövründə Osmanlı donanmasının vəziyyətinə dair məlumat yoxdur. Lakin bundan sonra taxta çıxan I Mehmet dövründə 1416-cı ildə Venesiya ilə dəniz döyüşü baş verdi və döyüşü Osmanlılar itirdi, sülh razılaşması əldə edildi. II Murat dövründə isə, Osmanlı donanması Venesiyada üstünlük təmin etdi.1430-cu ildə Selanik mühasirə altında ikən Venesiya donanması Çanaqqala önlərinə gəldi. Edilən dəniz döyüşlərində Osmanlı donanması qazandı və bundan sonra Selanik ələ keçirildi. 1451-ci ildə taxta keçən II Mehmet İstanbulun fəthi üçün hazırlıqlara başladı. Bu hazırlıqlarda Osmanlı donanması gücləndirildi. Yüz əlli parçadan ibarət olan (Bəzi Rum tarixçilərə görə dörd yüzdən çox) bir Osmanlı donanması hazırlanmışdı. Fatih mühasirədə donanmadan faydalandı. 21 Apreli 22 Aprelə bağlayan gecə bir neçə Osmanlı gəmisi qurudan keçirilərək Haliçə endirildi. İstanbul fəth edildikdən sonra II Mehmet 1455-ci ildə Liman-i Amirəni qurdu və Osmanlı donanmasının yeni mərkəzi İstanbul oldu.

Yüksəlmə dövrü

Yüksəlmə dövrünə girildiyində Osmanlı Dövlətinin birdən çox limanı var idi. II Mehmet dövründə dənizlərdə çox səfər edildi, Trabzon, Amasra alındı. 1463-cü ildə 16 il davam edəcək Osmanlı-Venesiya müharibəsi başladı. Geliboluda hazırlanan gəmilər ilə Egeydə bir neçə bölgə və Gedik Əhməd Paşa əmrində Qara dənizin şimalı nəzarət altına alındı.1479-cu ildə Osmanlı donanması İyonya dənizi ndəki bir çox adanı ələ keçirdi. 1480-ci ildə Otranto Gedik Əhməd Paşa əmrindəki donanma tərəfindən işğal edildi. Bu adanın işğal edilmesindeki məqsəd Venesiyanı Adriatikə həbs etmək olduğu təxmin edilməkdədir. Lakin Cem Sultan problemi səbəbiylə Otranto unuduldu. II Bəyazid dövründə Osmanlı donanması inkişafını davam etdirdi. Endülüsdəki Müsəlmanlara verilən dəstək üçün Kamal Rəis əmrindəki Osmanlı donanması Aralıq dənizinin qərbinə açıldı və İspan donanmasına üstünlük təmin etdi. 1499-ci ildə Venesiya ilə başlayan döyüş, Osmanlı üstünlüyü ilə sona çatdı. 1512-ci ildə Osmanlı taxtına I Səlim keçdi, Məmlük Dövləti ilə olan döyüşlərində donanmadan məntiqi dəstək aldı. Misirin fəthi ilə Ədviyyat yolunun Aralıq dənizi çıxış nöqtəsi tam nəzarət altına alındı. 1513-cü ildə Piri Rəis, çəkdiyi dünya xəritəsini padşaha təqdim etdi. I Səlim, Misirin və Suriyanın fəthindən sonra əldəki limanların qeyri-kafi olduğunu düşünərək Liman-i Amirəni böyütdü. Eyni anda 130 ədəd gəmi hazırlaya biləcək bir tutuma çatdı. Ardından Süveyşdə, Rusçukda, Birecikdə liman quruldu. Çaylar üzərində qurulan liman incə donanma inşa etməkdə idi. Bu arada Barbaros Hayreddin, Osmanlı idarəsinə qatılmışdı və bu da Osmanlı denizçiliyinə müsbət təsir etdi. 1520-ci ildə I Səlim öldü və taxta I Süleyman keçdi, Belqradın ələ keçirilməsi üçün quru ordusunda hazırlıqlar edilərkən, Tuna çayında incə donanma toplanmaqda idi. Nəticə olaraq şəhər ələ keçirildi. Eyni il Piri Rəis, Kitab-Bəhriyyə adındakı kitabı hazırlamışdı. Kitabda Aralıq dənizinin bir çox ətraflı xəritəsi var. 1522-ci ildə Rodos adası mühasirəyə alındı, mühasirəyə Kurdoğlu Muslihittin Rəis əmrindəki 400 gəmidən ibarət Osmanlı donanması dəstək verdi, ada ələ keçirildi. 1528-ci ildə Piri Rəis, çəkdiyi ikinci dünya xəritəsini padşaha verdi. 1533/34-cü ildə Barbaros Hayreddin Paşa İstanbula gəldi və kapitan-ı dərya elan edildi, Osmanlı donanması daha da gücləndirildi. 1538-ci ildə Barbaros, Andrea Doria əmrindəki sayca çox üstün səlib donanması ilə Preveze açıqlarına qarşılaşdı və səlib donanmasını məğlub etdi, heç gəmi itkisi olmayan Osmanlı donanması, çox sayda səlib döyüş gəmisini batırdı. Osmanlı donanmasının bu böyük zəfərindən sonra Osmanlı Dövləti Aralıq dənizinin hakim gücü olaraq görülməyə başlandı.

Osmanlı Donanması 1543-cü ildə Toulon limanında. Matrakçı Nasuh 'un miniatürü.

Trablus Mühasirəsinin

1543-cü ildə Fransanın kömək tələbi üzərinə Barbaros Hayreddin əmrində 100-160 arasında döyüş gəmisindən meydana gəldiyi təxmin edilən donanma səfərə çıxdı. Osmanlı əsgərləri Fransızlar tərəfindən mərasimlə qarşılandı və 20 Avqust 1543 tarixində Nice ələ keçirildi. Fransız - Osmanlı hərbi iş birliyində Barbaros, Fransız donanmasının əskiklərindən çox giley edirdi. Barıt çəlləkləri zənn edilən çəlləklər əslində şərabla dolu idi. Toulon limanı müvəqqəti müddətə Barbarosun əmrinə verildi. Bölgədəki kilsələr məscidə çevrildi. Osmanlı pulu etibarlı qılındı və Osmanlı əsgərlərinin iqaməti təmin edildi. 1544-cü ildə I François, V Karl ilə sülh etdi və Osmanlı dəniz dəstəyinə ehtiyac qalmadı. 1546-cı ildə Barbaros Hayreddin öldü. Barbarosun ölümündən sonra Fransız - Osmanlı köməkləşməsi davam etdi. Morokko ilə Mostaganem müharibəsinə qədər davam edəcək qarşıdurmalar başladı. Əlcəzairdə Morokko hücumları darmadağın edildi. Barbaros sonrası dövrdə Turqut Rəis ilə Piyalə Paşa, Balear adalarına hücumlar təşkl etdi və Korsika ilə birlikdə Trablis sahilləri ələ keçirildi. 1560-cı ildə Şimali Afrikada Habsburq hakimiyyətini gücləndirmək üçün çox sayda döyüş gəmisindən ibarət bir səlib donanması yaradıldı. Səlib donanması Cerbe Adasını mühasirəyə aldı və qala ələ keçirildi. Lakin Piyalə Paşa gözləniləndən olduqca erkən gəldi və 9 May 1560 tarixində müharibə başladı. Müharibədə Səlib donanması qala ilə Osmanlı donanması arasında nizam almışdı. Osmanlı donanmasının nizamı isə yarım ay şəklində idi. Osmanlı donanması Səlib döyüş nizamını parçalamağı bacardı. Dəniz müharibəsi davam edərkən Səlib donanması komandiri Giovanni Andrea Doria qaçdı. Osmanlı donanması qalib gəldi və iyul ayında Cerbe qalası da ələ keçirildi. Qalanın fəthindən sonra İspan komandir Don Alvaro de Sand əsir alındı. 26 və ya 27 Sentyabr 1560 tarixində Osmanlı donanması İstanbula gəldi və sevinc nümayişləriylə qarşılandı.

Malta Mühasirəsinə qatılan Osmanlı donanması

Ordunun Dəniz Müharibəsi

I Süleyman səltənətinin son zamanlarında, 1565-ci ildə Maltaya Osmanlı dəniz hücumu başladı. 29 Mart 1565-ci ildə təxminən 180 parçadan ibarət olan Osmanlı donanmasının sursat yükləmələri tamamladı və dənizə açıldı. Osmanlı donanması Maltaya çatdığında adada Avropanın müxtəlif yerlərindən gəlmiş əsgərlər və cəngavər lər tapılırdı. Quruya əsgər çıxarıldı və mühasirə başladı, lakin bir şarapnel parçası Turqut Rəisi başından yaraladı və Turqut Rəis öldü. Saint Elmo qalası ələ geçirildiyse də digər böyük qalalar ələ geçirilə bilmədi (St. Michaeld və St. Anj qalaları), bu vaxt Siciliya Krallığı - Napoli Krallığı və Vatikan bir donanma təşkil edib köməyə göndərmişdi. Sentyabr ayında Osmanlı donanması əsgərlərini yığaraq geri çəkildi və mühasirə beləcə müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi. Osmanlılar 30.000-ə qədər əsgər itirərkən Malta və müttəfiqləri isə təxminən 7.000 itki vermişdi. Malta uduzmasının ardından 1566-ci ildə Ceneviz idarəsindəki Saqqız Adası, Piyalə Paşa tərəfindən qan tökülmədən zaptedildi və beləcə Egey Dənizindəki Ceneviz varlığı sona çatdı. Yeni padşah II. Səlim, əvvəlki padişahlara nəzərən zəif və iradəsiz bir padşah idi. Venesiyalıların quldurluq etməsi üzərinə 1570-ci ildə Osmanlı donanması hazırlıqlarını tamamlayaraq Kiprı ələ keçirdi. Kiprdən sonra Osmanlı donanması məğlubiyyətə uğradı. Osmanlı donanması ilə Səlib donanması qarşı-qarşıya gəldi və çox sayda itki verildi. Osmanlı Dövləti bu itkiləri bərpa edə bildi və Osmanlı donanması yenidən dənizlərə açıldı. Lakin İnebahtıdakı əsgər itkiləri ciddi bir əskiklik təşkil etdi. 1574-cü ildə Tunis, Kapitan-ı Derya Kılıç Ali Paşa tərəfindən ələ keçirildi və Aralıq dənizidəki Osmanlı idarəsi gücləndi.

Qalareya

• 
  Xeyrəddin Barbarossa^[13]
• 
  Əli Paşa^[14]
• 
  Hüseyn Paşa^[15][16]
• 
  Miniatürdə Osmanlı gəmisi^[17]
• 
  Həsən Paşa^[18]
• 
  Çarlz Hobart Paşa^[19]
• 
  Mahmud Muxtar Paşa^[20]
• 
  I Dünya Müharibəsində donanma, Almaniyanın poçt markası^[21]
• 
  Uilhem Saçhon^[22][23]
• 
  Rudolf Firle, Əli Rza, Əhməd Səfvət^[24]
• 
  Müzəffər Adil^[25]
• 
  Fəthi bəy^[26]
• 
  Əhməd Əli^[27][28]
• 
  Xeyriyyə şirkətinə aid olan gəmi ilə yaralıların daşıdılması^[29]
• 
  Sirkəçi məhəlləsindən yaralıların gətirilməsi^[30]

Qeydlər

1. Mezomorto lakabı, Venedikliler tarafından verilmiş bir lakaptır ve yarı ölü anlamına gelmektedir. Bazı kaynaklarda mezomorta ve mezemorto olarak da geçmektedir.

İstinadlar

1. "TSK'nın resmi tarihçe sayfası". 2012-07-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-16.
2. Büyük Larousse (1986), Milliyet Yayınları, Cilt 17, s. 8946 - 8947
3. "Karamürsel İlçesi Resmi tarihçe sayfası". 2011-12-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-16.
4. "DZKK, Ünlü Türk Denizcileri". 2012-06-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-16.
5. Büyük Larousse (1986), Milliyet Yayınları, Cilt VI, s. 3037 - 3041
6. "Osmanlı Denizciliğinde Gemi Kazaları ve Dalışlar, Şenay Özdemir" (PDF). 2012-04-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-03-16.
7. "İlber Ortaylı ile Osmanlı Donanması, 03:00". 2014-10-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-16.
8. "Piri Reis'in Hürmüz Seferi ve İdamı, Ertuğrul Önalp" (PDF). 2012-12-02 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-03-16.
9. "İnebahtı Savaşı ve Donanmanın Yeniden İnşası, İbrahim Etem Çakır" (PDF). 2012-11-07 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-16.
10. "Deniz Harp Okulu, Tarihçe Sayfası". 2013-01-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-16.
11. "Sultan Abdülaziz'den I. Dünya Savaşı'na Osmanlı Donanması, Mehmet Beşirli". 2013-10-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-16.
12. 20. Yüzyıl Ansiklopedisi (1990), Tercüman Yayınları, s. 76 - 79
13. "Sancak Nişanı". 2016-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-17.
14. Yayın Kurulu, "Ali Paşa (Müezzinzade)" (1999), Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul:Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık A.Ş. C.1 s.229 ISBN 975-08-0072-9
15. Orhonlu, C. "Hadjdji Husayn Pasha." Encyclopedia of Islam, New Edition. Vol. III. Ed. B. Lewis, V.L. Menage, Ch. Pellat and J. Schacht. Leiden: E. J. Brill, 1971. p. 629.
16. Danışmend, İsmail Hâmi, (1971), Osmanlı Devlet Erkâni, İstanbul:Türkiye Yayınevi say. 172
17. "ERTUGRUL GAZI". enfal.de. 2016-11-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-01-22.
18. Gabor Agoston-Bruce Masters: Encyclopaedia of the Ottoman Empire, ISBN 978-0-8160-6259-1 p.429
19. O'Byrne, William Richard. "A Naval Biographical Dictionary". John Murray. 1849. (#cite_web_url); (#chapter_ignored)
20. Şerifoğlu, Ömer Faruk, "Mahmud Muhtar Paşa (Katırcıoğlu)" (1999), Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul:Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık C.2 s.69 ISBN 975-08-0072-9
21. Lord Kinross:The Ottoman centuries, Translation by Meral Gaspıralı, Altın Kitaplar, İstanbul,2008, ISBN 978-068-80-8093-8, p.577
22. Henry Morgenthau. "Ambassador Morgenthau's Story. 1918. Chapter Eight". net.lib.byu.edu. 16 October 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 September 2016.
23. Dirk Dähnhardt: Revolution in Kiel. Neumünster 1978, S. 83 f.
24. Morris, Michael. Madam Valentino. Abbeville Press. 1991. 190, 191. ISBN 1-55859-136-2.
25. WMV. "Ankara'nın Başkent Oluşunun 89. Yılı Kutlu Olsun". ttk.org.tr. 2012. 2013-04-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 Ocak 2013.
26. "Osmanlı banknotu". 2017-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 Ağustos 2010.
27. Ajun Kurter, Türk Hava Kuvvetleri Tarihi, Cilt 5, Hava Kuvvetleri Komutanlığı, 2009, p. 299. Arxivləşdirilib 2014-06-26 at the Wayback Machine
28. Dünyanın ilk siyahi pilotu: ARAP AHMET -4 "Pilotlarla Dolu Bir Aile" Arxivləşdirilib 2012-03-12 at the Wayback Machine, Posta, 20 Mart, 2011.
29. Hamit Kemal, Liseler İçin Türk Edebiyatı Tarihi, A Yayınları, Ankara 2007
30. Bert Fragner, "From the Caucasus to the Roof of the World: a culinary adventure", in Sami Zubaida and Richard Tapper, A Taste of Thyme: Culinary Cultures of the Middle East, London, Prague and New York, p. 52

Ədəbiyyat

• The Cambridge History of Turkey
• Volume 1: Kate Fleet ed., "Byzantium to Turkey 1071–1453." Cambridge University Press, 2009.
• Volume 2: Suraiya N. Faroqhi and Kate Fleet eds., "The Ottoman Empire as a World Power, 1453–1603." Cambridge University Press, 2012.
• Volume 3: Suraiya N. Faroqhi ed., "The Later Ottoman Empire, 1603–1839." Cambridge University Pres, 2006.
• Volume 4: Reşat Kasaba ed., "Turkey in the Modern World." Cambridge University Press, 2008.
• Finkel, Caroline. Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300–1923. Basic Books. 2005. ISBN 978-0-465-02396-7.
• Hathaway, Jane. The Arab Lands under Ottoman Rule, 1516–1800. Pearson Education Ltd. 2008. ISBN 978-0-582-41899-8.
• Howard, Douglas A. A History of the Ottoman Empire. Cambridge: Cambridge University Press. 2017. ISBN 978-0-521-72730-3.
• Imber, Colin. The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power (2). New York: Palgrave Macmillan. 2009. ISBN 978-0-230-57451-9.
• İnalcık, Halil; Donald Quataert, redaktorlar An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. Cambridge University Press. 1994. ISBN 0-521-57456-0. Two volumes.
• McCarthy, Justin. The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923. 1997 Questia.com Arxivləşdirilib 2012-07-08 at the Wayback Machine, online edition.
• Quataert, Donald. The Ottoman Empire, 1700–1922. 2005. ISBN 0-521-54782-2.
• Roger Crowley, Empire of the sea, 2008 Faber & Faber ISBN 978-0-571-23231-4
• 1560 Cerbe Deniz Savaşının Türk ve İspanyol Tarihindeki Yeri, Tunç Akıncı Arxivləşdirilib 2016-03-11 at the Wayback Machine
• Türklerin Altın Kitabı (1990), Refik Özdek, Tercüman Yayınları, Cilt II
• Türklerin Altın Kitabı (1990), Refik Özdek, Tercüman Yayınları, Cilt III
• Sadrazamlar (2002), Nazım Tektaş, Çatı Kitapları
• Naval History, Turkish or Ottoman Navy Arxivləşdirilib 2009-02-25 at the Wayback Machine
• Osmanlı İmparatorluğu'nda Alman Nüfuzu (1983), İlber Ortaylı, Kaynak Yayınları
• Mir'at-ı Hakîkat (1979), Mahmud Celâleddin Paşa, Tercüman 1001 Temel Eser.
• Conway's All the World's Fighting Ships 1860–1905 (1979), Robert Gardiner, New York: Mayflower Books. ISBN 0-8317-0302-4.
• The Ottoman Steam Navy, 1828 - 1923 (1995), A. Güleryüz & J. Cooper, Naval Institute Press, Annapolis, Maryland, United States.
• Aktionsfeld Osmanisches Reich: Die Wirtschaftsinteressen des Deutschen Kaiserreiches in der Turkei 1871 - 1908 (1981), Armin Kössler, New York, Arno Press.
• German Warships: 1815–1945 (1990), Erich Gröner, Annapolis: Naval Institute Baskı. ISBN 0-87021-790-9.
• Donanma-yı Osmanî Muavenet-i Milliye Cemiyeti (2000), Selahattin Özçelik, Ankara: TTK Basımevi.
• The Balkan Wars 1912-1913: Prelude to the First World War Arxivləşdirilib 2012-12-25 at the Wayback Machine, Richard C. Hall, ISBN 0-415-22946-4
• Osmanlı deniz harp tarihi (1974), Afif Büyüktuğrul, T.C. Deniz Kuvvetleri Komutanlığı
• Balkan Harbinden Kurtuluş Savaşına Türk Deniz Stratejisi Arxivləşdirilib 2012-08-07 at the Wayback Machine (2007), Bülent Donbaloğlu.
• Türkiye'de Beş Yıl, Otto Liman von Sanders, Çeviri: M. Şevki Yazman (1968).
• Hayat Mücadeleleri (1982), Selahattin Adil, İstanbul.
• Kafadar, Cemal. Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State. University of California Press. 1995. ISBN 978-0-520-20600-7.
• Lindner, Rudi P. Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia. Bloomington: Indiana University Press. 1983. ISBN 0-933070-12-8.
• Lowry, Heath. The Nature of the Early Ottoman State. Albany: SUNY Press. 2003. ISBN 0-7914-5636-6.
• Ágoston, Gábor. "Firearms and Military Adaptation: The Ottomans and the European Military Revolution, 1450–1800". Journal of World History. 25. 2014: 85–124.
• Aksan, Virginia. Ottoman Wars, 1700–1860: An Empire Besieged. Pearson Education Limited. 2007. ISBN 978-0-582-30807-7.
• Rhoads, Murphey. Ottoman Warfare, 1500–1700. Rutgers University Press. 1999. ISBN 1-85728-389-9.
• Soucek, Svat. Ottoman Maritime Wars, 1416–1700. Istanbul: The Isis Press. 2015. ISBN 978-975-428-554-3.
• Baram, Uzi and Lynda Carroll, editors. A Historical Archaeology of the Ottoman Empire: Breaking New Ground (Plenum/Kluwer Academic Press, 2000)
• Barkey, Karen. Empire of Difference: The Ottomans in Comparative Perspective. (2008) 357pp Amazon.com Arxivləşdirilib 2020-07-28 at the Wayback Machine, excerpt and text search
• Davison, Roderic H. Reform in the Ottoman Empire, 1856–1876 (New York: Gordian Press, 1973)
• Deringil, Selim. The well-protected domains: ideology and the legitimation of power in the Ottoman Empire, 1876–1909 (London: IB Tauris, 1998)
• Findley, Carter V. Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789–1922 (Princeton University Press, 1980)
• Faroqhi, Suraiya. The Ottoman Empire: A Short History (2009) 196pp
• McMeekin, Sean. The Berlin-Baghdad Express: The Ottoman Empire and Germany's Bid for World Power (2010)
• Nicolle, David. Armies of the Ottoman Turks 1300–1774 (Osprey Publishing, 1983)
• Palmer, Alan. The Decline and Fall of the Ottoman Empire. (New York: Barnes and Noble, 1992) 306 p., maps. ISBN 0-87131-754-0
• Pamuk, Sevket. A Monetary History of the Ottoman Empire (1999). pp. 276
• Somel, Selcuk Aksin. Historical Dictionary of the Ottoman Empire (2003). pp. 399
• Stone, Norman "Turkey in the Russian Mirror" pages 86–100 from Russia War, Peace and Diplomacy edited by Mark & Ljubica Erickson, Weidenfeld & Nicolson: London, 2004 ISBN 0-297-84913-1.
• Uyar, Mesut; Erickson, Edward. A Military History of the Ottomans: From Osman to Atatürk. 2009. ISBN 978-0-275-98876-0.
• Hartmann, Daniel Andreas. "Neo-Ottomanism: The Emergence and Utility of a New Narrative on Politics, Religion, Society, and History in Turkey" (PhD Dissertation, Central European University, 2013) online Arxivləşdirilib 2022-05-14 at the Wayback Machine.
• Lieven, Dominic. Empire: The Russian empire and its rivals (Yale UP, 2002), comparisons with Russian, British, & Habsburg empires. excerpt Arxivləşdirilib 2022-07-05 at the Wayback Machine
• Mikhail, Alan; Philliou, Christine M. "The Ottoman Empire and the Imperial Turn," Comparative Studies in Society & History (2012) 54#4 pp 721–745. Comparing the Ottomans to other empires opens new insights about the dynamics of imperial rule, periodization, and political transformation
• Olson, Robert, "Ottoman Empire" in Kelly Boyd, ed. Encyclopedia of Historians and Historical Writing vol 2. Taylor & Francis. 1999. 892–6. ISBN 9781884964336. 2022-06-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-17. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Quataert, Donald. "Ottoman History Writing and Changing Attitudes towards the Notion of 'Decline.'" History Compass 1 (Year: 2003): 1–9.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

• Osmanlı Edebiyatı
• Ottoman Literature
• The Ottomans (Türkçe)
• Osmanlı Araştırmaları Vakfı Arxivləşdirilib 2019-09-15 at the Wayback Machine
• Naval History, Turkish or Ottoman Navy
• Digger History Arxivləşdirilib 2011-04-24 at the Wayback Machine
• Royal Navy  (ing.)