Mənuçöhr ibn Yəzid

Mənuçöhr ibn Yezid (v. 1034, Şamaxı) — Şirvanşahlar dövlətinin on birinci hökmdarı, Kəsranilər sülaləsinin banisi, Şirvanşah Yezid ibn Əhmədin oğlu.

I Mənuçöhr
Şirvanşahlar Dövlətinin XI hökmdarı
1027 – 1034
Əvvəlki	Yezid ibn Əhməd
Sonrakı	Əbu Mənsur ibn Yezid
Şəxsi məlumatlar
Vəfat tarixi	1034
Vəfat yeri	Şamaxı
Atası	Yezid ibn Əhməd
Həyat yoldaşı	Sitt binti Fəzl Şəddadi

Fəaliyyəti

Şirvanşah Mənuçöhr ibn Yezidin hakimiyyət dövrü üçün feodal ara müharibələri və yadelli basqınlara qarşı mübarizə səciyyəvidir. XI əsrin birinci yarısında Şirvanşahlar qonşu feodallarla ara müharibələri, habelə, yadelli işğalçılara, dəfələrlə onların torpaqlarına basqınlar edən müxtəlif tayfalara – alanlara, sərirlilərə, ruslara və başqalarına qarşı müdafiə müharibələri aparırdılar. H.420 (1029)-ci ildə Mənuçöhr Məsqətə məxsus olan Mücəkabad malikanəsi üstündə əl-Bab əmiri ilə müharibəyə başladı. Şirvanşah bu müharibədə məğlubiyyətə uğradıqdan sonra əl-Bab hakimi h.421 (1030)-cı ildə Şirvanşah torpaqlarına basqın edərək onun ərazisindəki bir çox yaşayış məntəqəsini dağıtdı.^[1]

Rusların yürüşü

1030–cu ildə ruslar Şirvana basqın etdilər. H.421 (1030)-ci ildə Bakı yenidən otuz səkkiz gəmi ilə yürüş edən rusların hücumlarına məruz qaldı. I Mənuçöhr ibn Yəzid onları Bakuya (Bakı) yaxınlığında qarşıladı. Ruslarla vuruşmada çoxlu Şirvanlı, o cümlədən zadəganlardan Əhməd ibn Xasskin (Xasstəkin) həlak oldu. Sonra ruslar Kürlə üzüyuxarı üzərək Araza çatdılar. Mənuçöhr rusların hərəkətini dayandırmağa çalışaraq, Arazın qabağını bəndlə kəsib, onların irəliləməsinə mane olmağa cəhd göstərdi. Lakin ruslar Şirvanşahın dəstəsini batıra bildilər. Bununla belə, onların Arazla irəliləməsi dayandırıldı.^[2]

Həmin ildə Azərbaycanın qərbini əhatə edən Şəddadilər dövlətinin hökmdarı Musa ibn Fəzl rusları dəvət etdi, onlara çoxlu pul verərək əhalisi üsyan qaldırmış Beyləqanın üzərinə göndərdi. Musa ibn Fəzl feodalların ara müharibələrində dəfələrlə muzdlu əsgər kimi tutduqları rusların köməyi ilə Beyləqanı ələ keçirdi, öz atasına və qardaşına qarşı qiyam qaldırmış qardaşı Əskəriyyəni öldürdü. Sonra ruslar Arranı tərk edərək Ruma getdilər və oradan vətənlərinə qayıtdılar. Mənbədə göstərilir ki, ruslar tezliklə – h.421-ci ilin zilhiccə ayında (noyabr 1031) yenidən gəldilər.^[3]

Bu dəfə Şirvanşahın qaynı olan Şəddadi hökmdarı Əbülfəth Musa ibn əl- Fəzl ibn Məhəmməd ibn Şəddad ruslara hücum etdi. Bakuya yaxınlığında onlarla vuruşdu, düşməni ölkədən sıxışdırıb çıxararaq xeyli hissəsini qırdı.^[4] "Tarix-i əl-Bab"da xəbər verilir ki, h.423 (1032)- ci ildə alanlar və sərirlilər ruslarla birlikdə Şirvana hücum edərək Yəzidiyyəni zorla ələ keçirdilər.^[5] Mənbədə sonra göstərilir ki, onlar Şirvanı qarət edib, əsirlərlə birlikdə öz ölkələrinə qayıdarkən əl-Babın taxta (əl-xəşab) qapılarına çatdılar, lakin sərhəd vilayətlərinin əhalisi əmir Mənsurun başçılığı ilə onlara hücum etdi və çoxunu məhv edərək Şirvandan qarət etdikləri hər şeyi əllərindən aldı. Alanların cüzi bir hissəsi əmirləri ilə birlikdə xilas ola bildi. H.424 (1033)-cü ildə alanların dəstəsi əl-Bab sakinlərindən qisas almaq məqsədilə yenidən basqın etdi və bu dəfə də məğlubiyyətə uğradı.^[3]

Öldürülməsi

H.425 (1034)-ci ildə Şirvanşah Mənuçöhr yeddillik hökmranlıqdan sonra öz evində qardaşı Əbu Mənsur ibn Yəzid tərəfindən xaincəsinə öldürüldü. Səbəb bu idi ki, Əbu Mənsur özü Şirvanşahdan qorxur və ondan gizlənirdi. "Tarix-i əl- Bab"da Şirvanşahın öldürülməsi hadisəsi müfəssəl təsvir olunur:

"(Əbu Mənsur) Yəzidiyyə əhalisinin sayıqlığını azaltdığı gecələrin birində şəhərə girdi və bu barədə qardaşının arvadına – Fəzlin (Şəddadi) qızı Sittə (xəbər) göndərdi. Sitt ona ürəkdən vurulmuşdu. Əbu Mənsur öz vəziyyətini xəbər verdi və Sittin tapşırdığı kimi, onun qulamlarından birinin evinə düşdüyünü bildirdi. Bu xəbəri alan həmin qadın yaxın adamlarından olan bir qadını mətbəx sandığı ilə onun yanına göndərdi. Həmin qadın onun sandıqda qalaya girməsinə kömək etdi. Əbu Mənsur (Sittin) evinə çatanda Sitt adam göndərərək əri Mənuçöhrü öz yanına dəvət etdi. Mənuçöhr gəlib (onun qabağında dayananda) Sitt qardaşından, Şəddadi hömdarı Fəzlin oğlu Musadan aldığı məktubu ona göstərdi. Mənuçöhr oxumağa başladı. Mənuçöhr məktuba baxa-baxa onun məzmununu arvadına izah edərkən Əbu Mənsur qəfildən evin uzaq küncündən sıyrılmış qılıncla içəri daxil oldu. Mənuçöhr soruşdu: Səni mənimevimə kim buraxmışdır?" Lakin Mənuçöhr sözlərini deyib qurtarmamış Əbu Mənsur qılıncla onun boynunun ardından vurdu. O, zərbəni təkrar eləmək istədi. Lakin ürəyini bürümüş qorxudan qılınc onun əlindən sürüşüb düşdü. Bu vaxt məlun qadın yaxın adamlarından (birinə) qətli başa çatdırmağı əmr edəndə o, Mənuçöhrün (cəsədini) palaza (zilliyə) bükdü. H.425 (1034)-ci ildə taxta çıxan Əbu Mənsur Əli ibn Yəzid ibn Əhməd qardaşının dəfn olunmasını əmr etdi və adət üzrə bir ildən sonra – h.426-cı ilin rəbiyül əvvəl ayında (yanvar 1035) onun dul arvadına evləndi." ^[6]

Ailəsi

• Atası Yəzid ibn Əhməd. Şirvanşah (991-1027) və Dərbənd əmiri (1019-1021).
• Həyat yoldaşı Sitt bint Fəzl. Arran əmiri Fəzl bin Məhəmmədın qızı, Şəddadilər sülaləsindən.
  • Oğlu Hörmüzd. Tabasaran əmiri (?-1065)
• Qardaşı Ənuşirəvan ibn Yəzid. Atasına qarşı üsyan qaldırdığı üçün həbs edildi, həbsdə öldü.
• Qardaşı Əbu Mənsur Əli ibn Yəzid
• Qardaşı Qubad ibn Yəzid
  • Qardaşı qızı. Səlcuq əmiri Qaratəkinin həyat yoldaşı.
• Qardaşı Əhməd ibn Yəzid
  • Qardaşı oğlu Buxtnassar Əli ibn Əhməd
• Qardaşı Salar ibn Yəzid
• Qardaşı Məmlan ibn Yəzid
• Bacısı Şəmkuyyə. Haşimilər sülaləsindən Dərbənd əmiri II Əbdülmalikin (1034-1043) həyat yoldaşı.

Döyüş və hakimiyyət mübarizəsi xronologiyası

Tarix	Müharibə	Müttəfiqlər	Qarşı tərəf	Yer	Vəzifəsi	Nəticə
1029-cu il	əl-Bab əmiri ilə müharibə	—	Dərbənd əmirliyi	Mücəkabad malikanəsi, Məsqət	Şirvanşah	məğlubiyyət
1030-cu il	Şirvanşah torpaqlarına basqın	—	Dərbənd əmirliyi	Şirvan	Şirvanşah	məğlubiyyət
1030-cu il	Rusların Qafqaz ekspedisiyaları	Əhməd ibn Xasskin	qədim ruslar	Bakı	Şirvanşah	məğlubiyyət
1031-ci il	Rusların Qafqaz ekspedisiyaları	Fəzl bin Məhəmməd	qədim ruslar	Bakı	Şirvanşah	qələbə
1032-ci il	Rusların Qafqaz ekspedisiyaları	—	alanlar, sərirlər, qədim ruslar	Yezidiyyə, Şirvan	Şirvanşah	məğlubiyyət
1034-cü il	Əbu Mənsur Əli ibn Yəzidlə mübarizə	—	Əbu Mənsur Əli ibn Yəzid, Sitt bint Fəzl	Yezidiyyə	Şirvanşah	məğlubiyyət, qətli