Misirdə monarxiyanın devrilməsi From Wikipedia, the free encyclopedia
Misirdə iyul inqilabı (ərəb. ثورة 23 يوليو 1952, həmçinin 1952-ci il çevrilişi (ərəb. إنقلاب 23 يوليو 1952 kimi də tanınır)[1] — 23 iyul 1952-ci ildə Məhəmməd Nəcib və Camal Əbdül Nasirin rəhbərlik etdiyi bir qrup ordu zabitinin cəmləşdiyi Azad Zabitlər Hərəkatı tərəfindən həyata keçirilmiş hərbi çevriliş. İnqilab əvvəlcə Kral Farukun taxtdan salınmasına yönəlmişdi. Miles Kopeland və Kermit Roseveltə görə, çevriliş Misirdə siyasi hakimiyətinn başına Amerika tərəfdarı olacaq yeni liderin gəlməsini hədəfləyən "Fat Fukker" əməliyyatının bir hissəsi idi.[2][3][4]
| Misirdə iyul inqilabı | |
|---|---|
 1952-ci il Misir inqilabının ikinci ildönümü münasibətilə keçirilən şənliklərdə Baş nazir Camal Əbdül Nasir (sağda) və prezident Məhəmməd Nəcib (solda) üstü açıq avtomobildə. | |
| Yer |
 Misir |
| Tarix | 23 iyul 1952 |
| Səbəb | Monarxiyanın devrilməsi |
| Əsas məqsəd | Respublika qurmaq |
| Nəticə | Respublika elan edilməsi |
| Təşkilatçılar | Camal Əbdül Nasirin başçılığı ilə bir qrup zabit |
| Hərəkətverici qüvvələr | Azad zabitlər hərəkatı |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Bununla belə inqilab daha böyük siyasi nəticələrə gətirib çıxardı. Qısa müddətdə Misir və Sudanda konstitusiya monarxiya ləğv edildi. Aristokratiya sıradan çıxarıldı. Respublika quruldu, ölkədəki ingilis işğalına son qoyuldu və Sudanın müstəqilliyini təmin etmək üçün hərəkat genişləndi (o dövrdə Sudan İngiltərə-Misir müştərək olaraq idarə olunurdu).[5] İnqilabçı hökumət əsasən ərəb millətçiliyi və beynəlxalq birliklərə qoşulmamaqla siyasi mövqeni ifadə edən qatı millətçi, anti-imperialist sistem qurdu.
İnqilabın ilk müvəffəqiyyətləri, Avropa imperiyalarına qarşı müstəmləkəçi üsyanların olduğu Əlcəzair kimi digər ərəb və Afrika ölkələrindəki çoxsaylı digər millətçi hərəkatları təşviq etdi. Həm də bölgədəki və qitədəki mövcud qərbyönümlü monarxiyaların və hökumətlərin devrilməsinə ilham verdi.
İnqilab hər il iyulun 23-də Misirdə bayram günü kimi anılır.
1882-ci ildə İngilis-Misir müharibəsi zamanı ingilis hərbi qüvvələri Misirə müdaxilə etdi. 1888-ci ildə Konstantinopol Konvensiyasında İngiltərə Süveyş kanalını hərbi güclə qorumaq hüququnu qazandı. Bu konvensiya İngiltərəyə Misiri tabe etmək üçün bir baza rolu oynadı. Misir hələ bir Osmanlı vassalı olsa da, tədricən İngiltərə protektoratına çevrildi. Birinci Dünya müharibəsindən sonra İngiltərə Məhəmməd Əlinin sülaləsindən etibar etdiyi namizədi taxta oturtdu və Misiri öz Protektoratı elan etdi. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Misir Şimali Afrika kampaniyası zamanı müttəfiqlərin əsas hərbi bazası idi. Müharibədən sonra İngiltərə siyasəti imperiya ticarəti üçün həyati əhəmiyyət daşıyan Süveyş kanalının nəzarətinə yönəlməyə davam etdi.
Lakin, II Dünya Müharibəsi zamanı silahlı qüvvələrin içərisində olan Misir millətçiləri nüfuz qazanmağa başladı. 1948-ci il Ərəb-İsrail müharibəsində məğlubiyyət ingilislərin dəstəklədiyi Kral Farukun nüfuzunu aşağı saldı. Millətçilər bu məğlubiyyətin səbəbkarı kimi onu görürdülər. Məhz bu müharibədə məğlubiyyətdən sonra millətçilər Misir xalqı arasında nüfuz qazanmağa başladılar.
Azad Zabitlər Hərəkatı (ya da bəzən Gənc Zabitlər Hərəkatı olaraq da adlandırılır) Sovet İttifaqı və ABŞ-nin dəstəklədiyi bir qrup islahat düşüncəli zabit tərəfindən quruldu.[1] 1940-cı illər ərzində başlayan və genişlənən hərəkət Camal Əbdül Nasirin rəhbərliyə keçməsi ilə nəticələndi.[6] Hərəkatın daha da genişlənməsi üçün orduda böyük nüfuzu olan general Məhəmməd Naqib onun rəhbəri təyin olundu.
Misirdə inqilabın baş verməsi səbəbləri müxtəlif idi. 1948-ci il Ərəb-İsrail müharibəsində məğlubiyyət isə sadəcə olaraq onu sürətləndirmişdi. İnqlabın əsas baş vermə səbəbləri aşağıdakılar idi:[7]
İnqlabı sürətləndirən 1952-ci ilin yanvar və fevral aylarında Qahirədə ingilislər əleyhinə olan bir sıra kütləvi nümayişlər oldu. Bu çıxışlar Misir polisi və mülki şəxslər arasında ölənlər və yaralananların olması ilə sona çatdı. 1952-ci il yanvarın 26-sı (Qara Şənbə), bir çox misirlinin yadaşında "ikinci inqilab" (ilk 1919 Misir inqilabı) kimi qaldı.[8] Məhz bu hadisələrdən sonra ordu nəhayət müxalifətin nəzarətinə keçdi. Ölkədə vəziyyəti yenidən nəzarət altına almaq ümidi ilə üç dəfə kral yeni baş nazirlər təyin etdi. Əli Maher (27 yanvar - 1 mart),[9] Əhməd Naqib El-Hilali (2 mart - 29 iyun və 22-23 iyul)[10] və Hüseyn Sirri (2-20 iyul)[11] növbə ilə hökumət qurmağa cəhd etdilər. Lakin onların səyləri uğursuz oldu.
Əvvəlcə Azad Zabitlər təşkilatının icra komitəsinin sədri polkovnik-leytenant Camal Əbdül Nasir rəhbərlik etdiyi radikal hərbçilərlə çevriliş etməyi avqustun 5-nə planlaşdırırdı. Lakin sui-qəsd qrupunun tərkibi hökumətə sadiq təhlükəsizlik xidməti tərəfindən deşifrə olduqdan sonra Nasir həbslərdən qorxaraq bu tarixi iyulun 23-nə çəkməyi qərara aldı.[12]
1952-ci ildə kapitan Əhməd Həmruş ilk Ərəb-İsrail müharibəsində Misirin məğlubiyyəti ətrafında ehtirasların hələ də səngimədiyi Misir qoşunları arasında təbliğatla məşğul olduğu İskəndəriyyədə xidmət edirdi. Həmruş Nasir, Xalid Mohi əd-Din, Salah Salem, Hamdi Ubeid, Əhməd Fuad və Əbdül Rəhman Annan ilə birlikdə broşuralar yazaraq payladığı Azad Zabitlər təşkilatına qatılan ilk şəxslərdən biri idi.[13].
Nasir Kral Faruk və hökumətin tətildə olduğu ölkənin “yay paytaxtı”nda "Azad Zabitlər"ə sadiq ordu birləşmələrinin səfərbər olunmasına başlamaq, qoşun yerlərini dəyişdirmədən əraziyə nəzarəti təmin etmək və İsgəndəriyyə ilə Qahirə qarnizonları arasında qarşıdurmaların qarşısını almaq vəzifəsini qoydu. Bununla belə, kapitan Əhməd Həmruş qarnizonuna dönmədən əvvəl kommunist Əhməd Fuada, İnqilab Komandanlığı Şurasının gələcək üzvləri mayor Xalid Mohi ed-Dinə və polkovnik-leytenant Yusef Seddikə, habelə HADETU Baş katibi Seyid Süleyman Rifaiyə (Badrai) yaxınlaşan hərbi çevriliş barədə məlumat verdi. Marksistlərin çevrilişi dəstəkləməsinə qərar verildi. Artıq gecə yarısı Həmruş İsgəndəriyyəyə gəldi[13] :157 və dərhal 2-ci işıq alayına[13] :167 getdi, sonra bölgə qərargahından bölük komandirlərinə yerlərinə gəlmələri üçün işarə verdi.
İskəndəriyyədə, Qahirədən fərqli olaraq, həbslərə əl atmadılar, ancaq səhərə qədər vəziyyət qeyri-müəyyən qaldı, çünki krala sadiq zabitlər, birliklərində sərbəst olaraq nə edəcəklərini bilmirdilər.
Zirehli bölmələrə daxil olan Ordunun Süvari Qrupunda xidmət edən mayor Xalid Mohi ed-Dindən əlavə, əl-Maza hava limanı bölgəsindəki və Abbasiya bölgəsindəki zirehli birləşmələrin hərəkətlərinə polkovnik-leytenantlar Hüseyn Şafei və Sarvat Okraşa cavabdeh idilər. Xalid Mohi ed-Dinin zirehli taburu, "Roksi kinoteatrının yaxınlığında Heliopolisin girişində mövqe tutmalı idi.[13] :163[15]
Çevriliş yüzdən az zabit tərəfindən həyata keçirildi - demək olar ki, hamısı kiçik rütbəlilər idi. Çevrilişçilərə isə Misir İnqilab Komandanlığı Şurası rəhbərlik edirdi (Camal Əbdül Nasir, Əbdül Hakim Amer, Ənvər Sadat da daxil olmaqla 9 zabit, polkovnik-leytenant və mayorlar). Çevrilişdən dərhal sonra xalq küçələrə axışdı. Böyük izdiham yaşandı.[18]
“Azad Zabitlər” iqtidara gəldikdən sonra, MİKŞ-nın ilk iclaslarından birində, siyasi və iqtisadi islahatlar planlarını hazırlamaq üçün mütəxəssislərin cəlb edilməsi təklifi verildi. Nasser fikri dəstəklədi və mütəxəssis siyahısının hazırlanmasını Marksist baxışlara sadiq qalan iqtisadçı Əhməd Fuada tapşırdı.[20] Marksistlər Rəşid əl-Barravi və Əbdül Razik əs-Sannur da aqrar layihə daxil olmaqla islahat layihələrinin hazırlanmasına cəlb edildilər.[20]:91
1953-cü ilin yayından "Azad Zabitlər"in rəhbərləri respublika hökumətində əsas vəzifələri tutdular.
Bu vaxt Xalid Mohi əd-Din cümə gününü ənənəvi bir müsəlman istirahət günü kimi keçirirdi və həmkarlarının bu çıxışından xəbərsiz idi. Əhməd Hamruş xatırlayır ki, o kinoteatrdan çıxıb evə gedəndə, təcili olaraq İnqilabi Komandanlıq Şurasının iclasına çağırıldı. Əd-Din içəri daxil olanda, ordakıların asılmış sifətləri ilə qarşılaşdı. Zabit yoldaşlarının hərəkətindən tam xəbərsiz olan Əd-Din nə isə yaxşı bir şeyin baş verdiyini anladı. Lakin Nasir Naqibin qaytarılmasını və Mohi əd-Dinin Misirdə konstitusiya quruluşunu bərpa etmək üçün təcili tədbirlər alması üçün baş nazir təyin etməyi təklif etdi. Mohi əd-Din İKŞ-nın digər üzvlərinin istefasına etiraz etməyə başladı, lakin Nasir qərarını dəyişdirmədi. Əbdül Hakim Amir, baş komandan vəzifəsində qalmağa razı oldu və Kamal əd-Din Hüseyn Mohi əd-Dini "ölkəni kommunist məmləkətinə çevirməməyə" çağırdı, bundan sonra Şura Nasirin təkliflərini təsdiqlədi.[26]
İnqilab Komandanlığı Şurasının beş maddəlik qərarı Misir tarixini bütünlüklə dəyişdirə bilərdi. General Naqib parlamentli respublikaya çevrilən bir ölkənin prezidenti vəzifəsinə qayıtdı, Xalid Mohi əd-Din 6 ay müddətinə keçid hökuməti quran və Təsis Məclisinə seçkilər keçirən baş nazir təyin edildi, İKŞ ləğv edildi və üzvləri hərbi hissələrinə qayıtdı.[27]
Ancaq "Azad Zabitlər"in "ikinci eşelonu" deyilən qrupu ordunun kazarmalara qaytarılması qərarını dəstəkləmədi. Hərbi hava qüvvələrində nüfuzu olan hərbi polisin rəisi polkovnik-leytenant Əhməd Ənvər, polkovnik-leytenantlar Vagih Abaza və Əli Səbri, kapitanlar Kamal Rifaat (daha sonra o, Birləşmiş Ərəb Respublikasının vitse-prezidenti oldu), Həsən at-Tuxami və başqaları hərbi birliklərini qaldıraraq Qahirədəki vəziyyəti nəzarətə götürdülər. Silahlı zabitlər İKŞ-nın qərargahına doluşdular, ikisi Naqibin yanından qayıdan Mohi əd-Dinə hücum etməyə cəhd etdi, lakin o, İKŞ üzvləri Əbdül Hakim Amir və Camal Salem tərəfindən müdafiə edildi. Əksinə mexanikləşdirilmiş tabor tərəfindən mühasirəyə alınmış süvari kazarmasının qarşısında tank əleyhinə silahlar qurdular və Əli Səbrinin qaldırdığı aviasiya oraya göndərildi.[13] :250-251 Kapitan Kamal Rifaat öz təşəbbüsü ilə prezident Naqibi həbs etdi və bu barədə Amirə açıq şəkildə məruzə etdi. Aydın oldu ki, Nasirin dünənki, qərarının artıq yerinə yetirilməsi mümkünsüzdür.
27 fevral 1954-cü ildə günortadan sonra dağılmış İKŞ üzvləri iclasa toplandılar. İclasda Salah Salem, Camal Salem, Həsən İbrahim, Kamal əd-Din Hüseyn və Ənvər Sadat yekdilliklə Xalid Mohi əd-Dini Şuradan uzaqlaşdırıb həbs etməyi təklif etdilər. Sonra kimsə onu Mersa Matruha, Əbdül Hakim Amir isə onun Misir xaricinə sürgün edilməsini təklif etdi. Yalnız Əbdül Lətif əl-Bagdadi Mohi əd-Dinin müdafiəsinə qalxaraq dedi:
 |
Xalid heç vaxt öz fikirlərini bizdən gizlətmədi. Onun fikirlərinin bizdən fərqli olduğunu bilirdik. Üstəlik istefa da vermişdi, amma biz onu rədd etdik. |  |
[13] :251
Nasir bu yerdə mübahisəyə müdaxilə etdi, məsələnin Xalid Mohi əd-Din deyil, Naqib olduğunu bildirərək müzakirəni dayandırdı.[13] :251
Elə həmin gün axşam Naqib yenidən prezident kürsüsünə qayıtdı və Mohi əd-Din İKŞ-nin üzvü olaraq qaldı[13] :253, lakin əmisi oğlu Zakariyənin tövsiyəsi ilə Mohi əd-Din martın 5-nə qədər Qahirədə görünmədi.[28]
Həm ölkə daxilində, həm də xaricində vacib tədbirlər həyata keçirməyə cəhd edən Nasir 26 iyul 1956-cı ildə Süveyş kanalının milliləşdirdiyini elan etdi.[31] Bu həm də Nil çayı üzərində tikiləcək Asuan bəndinin maliyyələşməsi məqsədi ilə edilmişdi. Çünki, kanaldan gələn gəlirlərin əsas hissəsi onun sahiblərinə İngiltərə və Fransa səhmdarlarına çatırdı. Bu qərar 1956-cı ilin oktyabrından 1957-ci ilin martına qədər Süveyş Kanalı Administrasiyasının statusunun müəyyənləşdirilməsi ilə əlaqəli beynəlxalq münaqişəyə gətirib çıxardı. Ziddiyyətlərin kəskinləşməsi Böyük Britaniya, Fransa və İsrailin Misir əleyhinə hərbi əməliyyatlarının başlanması ilə nəticələndi. Süveyş böhranı münaqişəsi yalnız SSRİ, ABŞ və BMT-nin səyləri nəricəsində dayandı. Tərəflər öz əvvəlki mövqelərinə qayıtsalar da, hərbi məğlubiyyətə uğrayan tərəf Misir oldu.[32]
1957-ci ildə Nasir, 1952-ci ildən bəri ilk parlament olan Milli Məclis üçün iyul seçkilərinə yol açaraq Milli Birliyin (Əl-İttihad Əl-Kavmi) qurulduğunu elan etdi.[35]
İlkin dövrdə yeni hökumət Qərb ölkələri ilə mülayim əlaqələr saxlayırdı. Lakin Misir tərəfindən Süveyş kanalının milliləşdirilməsi Fransa və Böyük Britaniya ilə yanaşı İsrail ilə (bax: Süveyş böhranı) müharibəyə səbəb oldu. Bu, həm Moskvanın, həm də Vaşinqtonun kəskin tənqidlərinə səbəb oldu. Buna baxmayaraq, ABŞ-nin mövqeyi, əsasən NATO-nun müttəfiqlərinin xarici siyasət məsələlərində müstəqilliyinə dözümsüzlükdən qaynaqlanırdı, Sovet rəhbərliyi isə Misiri güclü bir müttəfiq kimi görürdü və Nassirə hərtərəfli dəstək verməyə çalışdı. N.Xruşşov hətta onları Parisə və Londona nüvə zərbələri ilə təhdid etdi.[7] Nəticədə Nassir hökuməti Sovet İttifaqının tam dəstəyini aldı.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
