Erməni məsələsi

Erməni məsələsi — 1878-ci ildə Berlin konqresindən sonra Osmanlı imperiyasında ermənilərə necə münasibət göstərilməsi ilə bağlı müzakirələr. Bu termin diplomatik dairələr arasında və populyar mətbuatda adi hala çevrilmişdir. Konkret olaraq, erməni məsələsi ermənilərin qonşu icmalardan müdafiəsi və azadlıqlarına aid edilir.^[1] Erməni məsələsi 40 illik erməni–Osmanlı tarixini 1877–1914-cü illər arasında Britaniya, Almaniya və Rusiyanın siyasəti kontekstində izah edir. 1915-ci ildə Osmanlı hökumətinə nəzarət edən İttihad və Tərəqqi Komitəsinin rəhbərliyi Erməni soyqırımında əksər erməniləri qətlə yetirərək və imperiyadan qovaraq erməni məsələsinə həmişəlik son qoymaq qərarına gəlmişdir.^[2]

"Con Bull dilemması": "Onu narahat etmək çətindir – o, çox yaxşı bir müştəridir!". "Puck", 1895-ci il.

Zəmin

Fransa inqilabından sonra XIX əsrdən etibarən Osmanlı imperiyasında da qlobal miqyasda milliyətçilik hərəkatları meydana çıxmış və regionda sabitliyi pozmuşdur. Əvvəlcə yunanlar, ardınca albanlar və ərəblər böyük dövlətlərin köməyi ilə üsyana qalxmış, hər biri öz milli dövlətlərini qurmağı hədəfləmişdilər. Bu dövrdə yunanlar, serblər, bolqarlar və digər qeyri-müsəlman qruplar müstəqillik əldə etmişdilər. Orada Avropanın böyük dövlətləri ən azı 1870-ci illərdən bəri Osmanlı erməniləri kimi etnik qrupların manipulyasiyası da daxil olmaqla, qənimətləri istismar etmək üçün strategiya qurmuşdular. Buna baxmayaraq, xristian əhali arasında ermənilər heç bir regionda çoxluq təşkil etmədikləri üçün müstəqillik əldə edə bilməmişdilər. Ermənilər müstəqillik əldə etmək üçün "Hnçak" və "Daşnak" təşkilatları yaradaraq terror və təbliğat aparmağa başlamışdılar.^[3] Onların strategiyası müsəlmanlar və ermənilər arasında münaqişənin qızışdırılması, Avropanın müdaxiləsini təhrik etmək və Şərqi Anadoluda müstəqil Ermənistan dövlətini qurmaq, terrordan dəstək toplamaq və təkcə şərq vilayətlərində deyil, həm də İstanbulda üsyanı qızışdırmaq kimi əsas taktikalardan istifadə etməkdən ibarət idi.^[3] Böyük güclər Osmanlı imperiyası daxilində siyasi motivli missionerlik fəaliyyətləri, bəziləri etnik cəhətdən homogen erməni vətəni yaratmaq ümidi ilə işğalçı Rusiya ordusu ilə birləşən milliyətçi erməni qruplarının radikallaşması və militarizasiyası üzərində işləyirdilər. Qısa ömürlü müstəqil Ermənistan Demokratik Respublikasının ilk baş naziri olmuş o dövrün erməni lideri Hovannes Kacaznuni 1923-cü ildə demişdir ki, "1914-cü ilin payızında erməni könüllü birləşmələri təşkilatlanaraq türklərə qarşı vuruşdular ... Müharibənin müttəfiqlərin tam qələbəsi ilə başa çatacağına heç bir şübhəmiz yox idi. Türkiyə məğlub olub parçalanacaqdı ..." Ermənilər Avropanın müdaxiləsinə və ermənilərin manipulyasiyasına qədər Osmanlı imperiyasında "sadiq millət" kimi qəbul edilirdilər.^[4]

1827–1828-ci illərdə Çar I Nikolay Rusiya–Qacar müharibəsində İran ermənilərindən kömək istəmiş və bundan sonra onların həyatını yaxşılaşdırmağa kömək edəcəyi ilə bağlı söz vermişdir. 1828-ci ildə RusiyaOsmanlıya müharibə elan etmişdilər. 1828-ci ildə Rusiya Türkmənçay müqaviləsi ilə İrəvan xanlığını, Naxçıvan xanlığını və ətraf ərazini özünə birləşdirmişdir. Türkmənçay müqaviləsindən sonra hələ də İran hakimiyyəti altında yaşayan ermənilər Rusiya Ermənistanına mühacirət etməyə təşviq edilmiş və 30,000 nəfər bu çağırışa əməl etmişdir. Rusiya ermənilərin yaşadığı ərazilərin xeyli hissəsini ilhaq etmişdir.^[5] 1897-ci il Rusiya siyahıyaalınmasına görə Rusiya imperiyasında 1,127,212 erməni yaşayırdı. Eyni dövrdə Vital Künenin məlumatına görə, Osmanlı imperiyasında 1.095.889 erməni yaşayırdı.^[6] Rusiya cənub sərhədlərini irəlilədikcə Osmanlının daxili işlərinə getdikcə daha çox qarışmağa başlamışdır. Rumıniya və Serbiyanın müstəqillik əldə etməsində Rusiya mühüm rol oynamışdır. Ermənilərin çoxu təhsil alıb rus üsullarını mənimsəmişdilər. Rusiya həm də ermənilər üçün Avropaya gedən yol idi.^[5]

Mənşəyi

Ermənilərin əksəriyyəti başqa Avropa dövlətləri ilə yox, Rusiya ilə həmsərhəd əyalətlərdə yaşayırdılar. Ədirnə müqaviləsi ilə Osmanlı imperiyası Axalkələk və Axalsız qəzalarını Rusiyaya verməli olmuşdur. 25 minə yaxın Osmanlı ermənisi imperiyanın digər ərazilərindən mühacirət edərək Rusiya Ermənistanına köçmüşdür.^[7]

1878-ci ilin martında Rusiya–Osmanlı müharibəsi başa çatdıqdan sonra patriarx Nerses Varjapetyan ermənilərin geniş yayılmış formada "torpaqların zorla zəbt edilməsi ... qadın və uşaqların zorla dinə çevrilməsi, yandırma, müdafiə reketi, zorlama və qətl" haqqında şikayətləri böyük güclərə çatdırmışdır. Patriarx Nerses Varjapetyan Rusiyanı San-Stefano müqaviləsinə 16-cı maddə daxil etməyə inandırmışdır.

San-Stefano müqaviləsinin 16-cı maddəsində deyilir:

Rusiya qoşunlarının Ermənistanda tutduqları və Türkiyəyə qaytarılmalı olan ərazilərdən boşaldılması iki ölkə arasında yaxşı münasibətlərin saxlanmasına xələl gətirən münaqişələrə və fəsadlara səbəb ola biləcəyi üçün Babı-Ali ermənilərin məskunlaşdığı vilayətlərdə yerli tələblərin hədəfə götürdüyü təkmilləşdirmə və islahatları gecikdirmədən həyata keçirməyə və onların kürdlər və çərkəzlərdən təhlükəsizliyini təmin etməyə borclu idi.[8]

Buna baxmayaraq, 1878-ci ilin iyununda Britaniya Rusiyanın bu qədər Osmanlı ərazisini saxlamasına etiraz etmiş və böyük güclərin Berlin konqresi çərçivəsində yeni danışıqlara başlaması üçün təzyiq göstərmişdir. 16-cı maddə elə dəyişdirilmişdir ki, vilayətlərdə qalan Rusiya qüvvələri haqqında bütün qeydlər götürülmüşdür. Əvəzində Osmanlı hökuməti islahatların gedişi barədə vaxtaşırı olaraq Böyük dövlətlərə məlumat verməli idi. Berlin müqaviləsinin yekun mətnində bu, 61-ci maddəyə çevrilmişdir. Burada deyilir:

Babı-Ali ermənilərin məskunlaşdığı vilayətlərdə yerli tələblərin hədəflədiyi abadlıq və islahatları gecikdirmədən həyata keçirməyi, onların təhlükəsizliyini çərkəz və kürdlərə qarşı təmin etməyi öhdəsinə götürür. O, vaxtaşırı bu məqsədlə atılan addımları onların müraciətinə nəzarət edəcək səlahiyyətlərə məlumat verəcəkdir.[9]

Erməni Millət Məclisi və patriarx Nerses Varjapetyan patriarxlıq taxtında davamçısı və gələcək katolikos Mkrtiç Xrimyandan Berlində ermənilərin işini təqdim etməyi xahiş etmişdir. Mkrtiç Xrimyanın başçılıq etdiyi erməni nümayəndə heyəti ermənilərin işini təqdim etmək üçün Berlinə getmiş, lakin danışıqlardan kənarda qalmışdır. Berlin danışıqlarından sonra Mkrtiç Xrimyan "Kağız çömçə" nitqi ilə çıxış edərək ermənilərə Bolqarıstan milli oyanışını öz müqəddəratını təyin etmə ümidləri üçün nümunə götürməyi tövsiyə etmişdir.^[10]

1880-ci ildə baş nazir Qladstonun xüsusilə ruhlandırdığı ermənilər "Ermənistana xidmət sivilizasiyaya xidmət etməkdir" sözləri ilə erməni məsələsini gündəmə gətirmişdilər. 11 iyun 1880-ci ildə Böyük güclər 61-ci maddənin icrasını tələb edən "İdentik qeyd" haqqında danışıqlar aparmağa göndərmişdilər.^[11] Bundan sonra 2 yanvar 1881-ci ildə digər dövlətlərə göndərilən "Ermənistan haqqında Britaniya sirkulyarası" verilmişdir.^[11]

Erməni islahat layihəsi

11 may 1895-ci il tarixli May islahat layihəsi Avropa dövlətləri tərəfindən təklif edilən islahatlar toplusu idi.^[12] Fransa diplomatı Viktor Berar yazırdı:

Altı ay davam edən qətliamlardan sonra Avropa erməni məsələsinin artıq həll olunduğunu iddia edirdi, lakin ermənilər Avropaya erməni məsələsinin hələ də mövcud olduğunu, artıq Osmanlı hökumətinin olmadığını göstərmək qərarına gəlmişdilər.[13]

Yeniköy razılaşması

Yeniköy razılaşması 1912–1914-cü illərdə Avropa gücləri tərəfindən hazırlanmışdır. Bu, iki Avropa baş müfəttişinin nəzarəti altında iki vilayətin yaradılmasını nəzərdə tuturdu. Onlar heç vaxt bu islahatlara nail ola bilməmişdilər. Erməni icmasının ağır vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasında nəzərəçarpacaq irəliləyişin olmadığını nəzərə alan, Avropada və Rusiyada yaşayan bir sıra erməni ziyalıları 1880–1890-cı illərdə öz soydaşları üçün daha yaxşı şərait yaratmaq üçün siyasi partiyalar və inqilabi cəmiyyətlər yaratmağa qərar vermişdilər.^[14]

Qalereya

• 
  Ərzurumda erməni qətliamları. 1895-ci il.
• 
  Adanada erməni qətliamları. 1909-cu il.
• 
  Mamurətül-əziz vilayətində Erməni soyqırımı. 1915-ci il.

Həmçinin bax

• Ermənisiz Ermənistan

İstinadlar

1. Armenian Studies: Études Arméniennes by Lebanese Association of Armenian University Graduates, pp. 4–6
2. Kieser, Hans-Lukas. Talaat Pasha: Father of Modern Turkey, Architect of Genocide. Princeton University Press. 2018. 12–13. ISBN 978-0-691-15762-7.
3. Nalbandian, 1963. səh. 110
4. Dadrian, Vahakn N. The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus. Oxford: Berghahn Books. 1995. səh. 192. ISBN 1-57181-666-6.
5. Peimani, 2009. səh. 236
6. Vital Cuinet, La Turquie d'Asie : géographie administrative, statistique, descriptive et raisonée de chaque province de l'Asie-Mineure, 4 vols., Paris, 1890–95. Şablon:Page number needed
7. Bournoutian. Armenian People, p. 105
8. Hertslet, Edward, The Map of Europe by Treaty, 4, London: Butterworths, 1891, səh. 2686.
9. Hurewitz, Jacob C., Diplomacy in the Near and Middle East: A Documentary Record 1535–1956, I, Princeton, NJ: Van Nostrand, 1956, səh. 190.
10. Haig Ajemian, Hayotz Hayrig, pp. 511–13; translated by Fr. Vazken Movsesian.
11. Nalbandian, 1963. səh. 84
12. Nalbandian, 1963
13. V. Bérard, "La Politique du Sultan," Revue de Paris, January 15, 1897, p. 457
14. Hovannisian, Richard G, The Armenian Question in the Ottoman Empire, 1876–1914 // Hovannisian, Richard G (redaktor), The Armenian People from Ancient to Modern Times, II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century, New York: St Martin's Press, 1997, 206–12, ISBN 0-312-10168-6.

Əlavə ədəbiyyat

• Hooman, Peimani. Conflict and Security in Central Asia and the Caucasus. 2009.
• Hovannisian, Richard G., "The Historical Dimensions of the Armenian Question, 1878–1923", The Armenian Genocide in Perspective, Routledge, 1986, ISBN 978-1-315-13102-3
• Nalbandian, Louise. The Armenian revolutionary movement; the development of Armenian political parties through the nineteenth century. Berkeley, University of California Press. 1963.