Asfiksiya

Asfiksiya (q.yun. ἀ- — q.yun. σφύξη — nəbz; hərfən — nəbzin yoxluğu), və ya boğulma — kəskin tənəffüs çatışmazlığının ən ağır formasıdır. Bu zaman orqanizmə oksigen daxil olmur^[1]. Asfiksiyanın bir növü udma zamanı boğulma, ki xüsusi ilk yardım tələb edir (aşağıya baxın).

Boyunda, arteriya damarları da daxil olmaqla, sıxılmaya qarşı həssas olan bir neçə obyekt var.

Asfiksiyanın əmələ gəlməsinin əsas səbəbləri aşağıdakılardır^[2]:

• tənəffüs yollarının sıxılması, mənfəzinin şiş toxuması və ya yad cisimlə tutulması
• ağciyərlərə maye dolması
  • suda boğulan adamların ağciyərlərinə su dolduqda
  • dölün tənəffüs yoluna dölyanı maye dolduqda
• qırtlağın iltihab nəticəsində daralması
• tənəffüs əzələlərinin iflici
• toxuma tənəffüsünün pozulması^[3].

Ümumi məlumat

Asfiksiya qazlar mübadiləsinin pozulması, hipoksik və hiperkapnik sindromun inkişafı ilə gedən, tənəffüs və qan dövranı pozulmalarına gətirib çıxaran həyati təhlükəli vəziyyətdir. Patologiyanın əsasında tənəffüs mərkəzinin disfunksiyası, ağciyərlərə havanın daxil olmasına mexaniki maneə, tənəffüs əzələlərinin zədələnməsi durur^[4]. Səbəbindən asılı olmayaraq asfiksiyanın bütün növlərində və formalarında təxirəsalınmaz (bəzən həm də reanimasion) tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur. Çünki kəskin oksigen aclığının başlanmasından bir neçə dəqiqə sonra ölüm baş verə bilər. Tibbdə asfiksiya problemi noenatologiya, pulmonologiya, travmatologiya, toksikologiya, reanimatologiya və başqa sahələrdə aktualdır^[5].

Asfiksiyanın təsnifatı

Boğulmanın (tənəffüs funksiyasının və hemodinamikanın pozulması) inkişaf sürətindən asılı olaraq kəskin və yarımkəskin asfiksiya ayırd edilir. Əmələgəlmə mexanizminə görə asfiksiyalar aşağıdakı növlərə ayrılır^[6]:

• Mexaniki – havanın tənəffüs yollarına daxil olmasının məhdudlaşması və ya dayanması onların obturasiyası, sıxılması və ya təzyiq göstərilməsi nəticəsində baş verir;
• Toksik – boğulma tənəffüs mərkəzinin basqılanması, tənəffüs əzələlərinin iflici, orqanizmə kimyəvi birləşmələrin daxil olması nəticəsində qanda oksigenin nəqlinin pozulması zamanı inkişaf edir;
• Travmatik – boğulma döş qəfəsinin qapalı zədələnmələri nəticəsində yaranır^[7].

Təsnifatın başqa variantı asfiksiyanı təzyiqdən (kompression və stranqulyasion boğulma), bağlı (aspirasion, obturasion, boğulma) və məhdudlaşdırılmış qapalı mühitdə yaranmış asfiksiyadan fərqləndirməni təklif edir^[8]. Boğulmanın xüsusi növü pediatriya çərçivəsində dəyərləndirilən yenidoğulmuşların asfiksiyasıdır.

Udma zamanı boğulma (və onun ilk yardımı)

Udma zamanı boğulma yemək yaxşı çeynəmədikdə baş verir və yoldan çıxır və tənəffüs yollarını bağlayır.

Bəzi əl üsulları boğulma problemini həll edə bilər (aşağıda oxuyun).

Bundan əlavə, bazarda bəzi "anti-boğulma" cihazlar var (LifeVac və Dechoker).

Adi qurbanlara ilk yardım

Birinci hissə öskürəkdir.

Qurban öskürə bilmirsə,^[9] iki texnikanı əl ilə istifadə edin (aşağıdakı hər iki şəkilə baxın). Daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün onları növbə ilə birləşdirin: hər texnikanı təxminən 5 dəfə edin və digər texnikaya doğru dəyişin və bu növbələri davamlı olaraq təkrarlayın.

Hamilə və çox obez insanlar bu əl texnikalarının varyasyonlarına ehtiyac duyurlar (aşağıda oxuyun).

Körpələrin (1 yaşdan kiçik) bu əl texnikalarının dəyişməsinə ehtiyacı var (aşağıda oxuyun).

Boğulma davam edərsə, təcili tibbi yardım çağırın.

Qurban bir müddətdən sonra huşunu itirə bilər (aşağıda oxuyun), istifadə edərək: "ürək-ağciyər reanimasiyası, boğulmağa-qarşı".

"Arxaya şillələr": Qurbanı bir əlinizlə dəstəkləyin (effektivliyi artırmaq üçün), və qurbanın bədənini mümkün qədər əymək. Sonra digər əlinizlə möhkəm sillələr vurun.

"Qarın təzyiqləri" (Heimlich Manevri): Onları sinə və göbək arasında güclə tətbiq edin.

Hamilə və ya həddindən artıq obez insanlar üçün ilk yardım

Birinci hissə də öskürəkdir.

Qurban öskürə bilmirsə,^[10] iki texnikanı əl ilə istifadə edin (aşağıdakı hər iki şəkilə baxın). Daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün onları növbə ilə birləşdirin: hər texnikanı təxminən 5 dəfə edin və digər texnikaya doğru dəyişin və bu növbələri davamlı olaraq təkrarlayın.

Boğulma davam edərsə, təcili tibbi yardım çağırın.

Qurban bir müddətdən sonra huşunu itirə bilər (aşağıda oxuyun), istifadə edərək: "ürək-ağciyər reanimasiyası, boğulmağa-qarşı".

"Arxaya şillələr": Adi qurbanlara gəlincə. Qurbanı bir əlinizlə dəstəkləyin (effektivliyi artırmaq üçün), və qurbanın bədənini mümkün qədər əymək. Sonra digər əlinizlə möhkəm sillələr vurun.

Boğulma əleyhinə sinə təzyiqləri: onları sinə sümüyünün aşağı yarısına güclə tətbiq edin.

Körpələr üçün ilk yardım (1 yaşa qədər)

Bu^[11] iki texnikanı körpələr üçün əl ilə istifadə edin (aşağıdakı hər iki şəklə baxın). Daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün onları növbə ilə birləşdirin: hər texnikanı təxminən 5 dəfə edin və digər texnikaya doğru dəyişin və bu növbələri davamlı olaraq təkrarlayın.

Boğulma davam edərsə, təcili tibbi yardım çağırın.

Qurban bir müddətdən sonra huşunu itirə bilər (aşağıda oxuyun), istifadə edərək: "ürək-ağciyər reanimasiyası, boğulmağa-qarşı, körpələr üçün" (1 yaşa qədər).

Solda: "Arxaya şillələr" ya vurur', körpə bir az başıaşağı əyilmişdir. Sağ: "Sinə təzyiqləri", iki barmaq sinə ortasının aşağı yarısına basır.

Qurban huşsuz olduqda

Müraciət edin:^[12] "ürək-ağciyər reanimasiyası, boğulmağa-qarşı" (normal, körpələr üçün deyil)

atau "ürək-ağciyər reanimasiyası, boğulmağa-qarşı, körpələr üçün" (1 yaşa qədər). (Aşağıda oxuyun).

Ürək-ağciyər reanimasiyası, boğulmağa-qarşı, normal

Ürək-ağciyər reanimasiyasının sinə sıxılması.

Ürək-ağciyər reanimasiyasının ventilyasiyaları (xilas nəfəsləri). Körpələrdə körpənin ağzını və burnunu eyni vaxtda örtmək üçün ağızdan istifadə edin.

Təcili tibbi yardım xidmətinə zəng etmək lazımdır.

Qurbanı üfüqi vəziyyətdə, üzü yuxarı qoyun.

Qurbana davamlı olaraq reanimasiyası edin:

• Sinə ortasının aşağı yarısına 30 sıxılma.
• Sıxılmış obyekt görünürsə, onu çıxarmağa çalışın. Obyekt çıxarıla bilər ya yox lakin bu kardiopulmoner reanimasiya qurban normal nəfəs alana qədər davam etməlidir.
• Qurbanın burnunu bağlayın. Ağızdan-ağıza hava verin (xilasedici nəfəs). Yenidən ağızdan-ağıza hava verin (başqa bir xilasetmə nəfəsi).
• Vəziyyətini bir az dəyişmək üçün qurbanın başını önə və arxaya çevirin. Ağızdan-ağıza hava verin (xilasedici nəfəs). Yenidən ağızdan-ağıza hava verin (başqa bir xilasetmə nəfəsi).

Birincidən (30 sıxılma) başlayaraq bütün bu addımları davamlı olaraq təkrarlayın.

Ürək-ağciyər reanimasiyası, boğulmağa-qarşı, körpələr üçün (1 yaşa qədər)

Təcili tibbi yardım xidmətinə zəng etmək lazımdır.

Körpəni üfüqi vəziyyətdə qoyun, üzü yuxarı. Körpənin başı həmişə düz olmalıdır, irəli baxır.

Körpəyə davamlı reanimasiyası edin:

• Körpənin bir tərəfdən: Sinə ortasının aşağı yarısına iki barmaq ilə 30 sıxılma aparılır.
• Əgər obyekt görünürsə, onu xaricə aparmağa çalışın. Obyekt çıxarıla bilər və ya alınmaya bilər, lakin bu kardiopulmoner reanimasiya körpə normal nəfəs alana qədər davam etməlidir.
• Ağızdan istifadə edərək, eyni vaxtda körpənin ağzını və burnunu örtün. Bu şəkildə havanı daxil edin (ventilyasiya və ya xilasetmə nəfəsi). Yenidən hava daxil edin (başqa eyni ventilyasiya və ya xilasetmə nəfəsi).
• Körpənin başını döndərməmək, çünki başın meyli körpələrdə tənəffüs yollarını daralda bilər.

Birincidən (30 sıxılma) başlayaraq bütün bu addımları davamlı olaraq təkrarlayın.

Müxtəlif növ asfiksiyanın müalicəsi

Kompleks təxirəsalınmaz tədbirlər asfiksiyanın səbəblərinə və fazasına əsasən müəyyənləşdirilir^[13]. Mexaniki boğulmalarda, ilk növbədə havaaparıcı yolların keçiriciliyi bərpa olunmalıdır: toplanmış selik, qan, su, qida kütlələri, yad cismin traxeal aspirasiya, bronxoskopiya, xüsusi üsulların köməyilə kənarlaşdırılması; boyunda təzyiq göstərən ipin boşaldılması, dilin boğaza getməsinin qarşısının alınması və s. həyata keçirilir^[14].

Sərbəst tənəffüs hərəkətləri və ürək fəaliyyəti dayandıqda ürək-ağciyər reanimasiyasına keçilməli, süni tənəffüs, ürəyin qapalı massajı icra olunmalıdır. Göstərişlər və texniki imkanlar olduqda traxeostomiya və ya traxeyanın intubasiyası tətbiq oluna, pasiyent sonradan ASV aparatına keçirilə bilər^[15]. Mədəcik fibrilyasiyasının inkişafı elektrik defibrilyatorundan istifadəyə əsas verir.

Bir sıra hallarda asfiksiyanın likvidasiyasında ilk tədbirlərə torakosentez və ya plevral boşluğun drenajı aiddir. Venoz təzyiqi azaltmaq məqsədilə qanburaxma icra olunur^[16]. Toksik asfiksiya zamanı ilk yardım antidotların yeridilməsindən ibarətdir.

Asfiksiyanın mərhələləri

Asfiksiya zamanı hipoksiya, hiperkaphiya və asidoz müşahidə edilir.

Asfiksiyanın inkişaf etməsi 4 mərhələdə gedir.

• Birinci mərhələdə təngnəfəslik müşahidə edilir, arterial təzyiq yüksəlir, ürək vurğuları sürətlənir.
• İkinci mərhələdə ekspirator təngnəfəslik meydana çıxır, təzyiq yüksəlir, sinir sisteminin fəallığı artır.
• Üçüncü mərhələ tənəffüsün bir-neçə saniyədən bir 1-2 dəqiqə dayanması ilə xarakterizə olunur. Bu zaman arterial təzyiq azalır.
• Dördüncü mərhələsi terminal mərhələ hesab edilir. Bu zaman sinir mərkəzinin sarsıntısı nəticəsində reflekslər itir, bəbəklər genəlir, əzələlərin tonusu itir, arterial təzyiq kəskin surətdə aşağı düşür, ürək yığılmaları azalır, passiv nəfəsvermə müşahidə edilir^[17].

Müşahidələr göstərmişdir ki, asfiksiya zamanı ürək fəaliyyəti tənəffüsün dayandığı andan sonra bir müddət davam edir^[18]. Asfiksiya baş verən zaman onu yaradan səbəb aradan qaldırlmalı, toxumaların oksigenlə təhcizatı təmin olunmalıdır. Bu zaman süni tənəffüs, ürəyin xarici massajı və s. üsullarından istifadə edilir^[19].

Asfiksiyanın proqnoz və profilaktikası

Kəskin proqressivləşən asfiksiyanın proqnozu həddən artıq ciddidir – letal sonlanma riski yüksəkdir; uzun müddət davam edən inkişafında proqnoz kafidir. Lakin hətta həyati vacib funksiyaları bərpa etməyə nail olduqda belə asfiksiyanın fəsadları xəstə kritik vəziyyətdən çıxdıqdan qısa və ya uzun müddət sonra meydana çıxa bilər. Reanimasion tədbirlərin vaxtında aparılması və həcminə əsasən asfiksiyanın sonlanması haqda əvvəlcədən fikir irəli sürmək olar^[20].

Asfiksiyanın profilaktikası boğulmaya səbəb ola biləcək vəziyyətlərin yaranmasına yol verməməkdir: potensial təhlükəli xəstəliklərin erkən müalicəsi, döş qəfəsi travmalarının, mayelərin və yad cisimlərin aspirasiyasının, suisidlərin qarşısının alınması; toksik maddələrlə kontaktın istisnası (o cümlədən toksikomaniya və narkomaniyanın müalicəsi) və s. Keçirilmiş asfiksiyadan sonra pasiyentlərə bir çox klinik hallarda hərtərəfli qulluq və onların uzun müddət mütəxəssis nəzarətində olması tələb olunur.

İstinadlar

1. GBD 2015 Disease and Injury Incidence and Prevalence, Collaborators. "Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015". Lancet. 388 (10053). 8 October 2016: 1545–1602. doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6. PMC 5055577. PMID 27733282.
2. GBD 2015 Mortality and Causes of Death, Collaborators. "Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015". Lancet. 388 (10053). 8 October 2016: 1459–1544. doi:10.1016/s0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281.
3. Asphyxia Origin // Online Etymology Dictionary. 6 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2015.
4. "Hillsborough inquests: The 96 who died". March 19, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 22, 2018.
5. Jones, Richard. Strangulation Arxiv surəti 30 aprel 2006 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2006-04-30 at the Wayback Machine. www.forensicmed.co.uk. URL last accessed February 26, 2006.
6. Fruin, John. "The Causes and Prevention of Crowd Disasters". crowddynamics.com. February 21, 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 3, 2006.
7. Ohlenkamp, Neil Principles of Judo Choking Techniques Arxivləşdirilib 2008-12-21 at the Wayback Machine. judoinfo.com. URL last accessed on March 3, 2006
8. Do-jime is a prohibited technique in Judo, (The Kodokan Judo Institute. Kodokan.Org classification of techniques Arxiv surəti 15 aprel 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2012-04-15 at the Wayback Machine. www.kodokan.org. URL last accessed March 4, 2006.) and is considered a 'slight infringement' according to IJF rules, Section 27: Prohibited acts and penalties, article 21. It should not be confused with do-osae, which is a colloquial term for the guard position.
9. American Red Cross, Conscious Choking
10. National Safety Council and Oklahoma State University, Choking and CPR safety talk
11. American Heart Association, Guidelines for First Aid Arxivləşdirilib 2016-03-11 at the Wayback Machine
12. American Red Cross, CPR/AED and First Aid ("Unconscious Choking")
13. Norwegian paediatrician honoured by University of Athens Arxivləşdirilib 2016-04-29 at the Wayback Machine, Norway.gr
14. Sauvageau, Anny; Boghossian, Elie. "Classification of Asphyxia: The Need for Standardization". Journal of Forensic Sciences. 55 (5). 1 September 2010: 1259-1267. doi:10.1111/j.1556-4029.2010.01459.x.
15. Kutzsche, S; Ilves, P; Kirkeby, OJ; Saugstad, OD. "Hydrogen peroxide production in leukocytes during cerebral hypoxia and reoxygenation with 100% or 21% oxygen in newborn piglets". Pediatric Research. 49. 2001: 834–842. doi:10.1203/00006450-200106000-00020. PMID 11385146.
16. Davis, PG; Tan, A; O'Donnell, CPF; Schulze, A. "Resuscitation of newborn infants with 100% oxygen or air: a systematic review and meta-analysis". The Lancet. 364. 2004: 1329–1333. doi:10.1016/S0140-6736(04)17189-4. PMID 15474135.
17. DiMaio, Vincent; DiMaio, Dominick (2001). Forensic Pathology, Second Edition. Selected Pages from CHAPTER 8 Arxivləşdirilib 2021-02-24 at the Wayback Machine and from Deaths Occurring Following the Application of Choke or Carotid Holds Arxiv surəti 13 may 2016 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2016-05-13 at the Wayback Machine. www.charlydmiller.com. URL last accessed March 2, 2006.
18. "Burking Law & Legal Definition". definitions.uslegal.com. 2018-06-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-08-07.
19. Ferris, J.A.J. "Asphyxia". pathology.ubc.ca. June 14, 2006 tarixində orijinalından (DOC) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 1, 2006.
20. Lewis, Bill. Katsuhiko Kashiwazaki – Shimewaza (Book Review) Arxiv surəti 15 fevral 2006 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib fevral 15, 2006, at the Wayback Machine. www.bjj.org. URL last accessed March 4, 2006.

Ədəbiyyat

• Sir James Kay-Shuttleworth. The Physiology, Pathology, and Treatment of Asphyxia. Longman, Rees, Orme, Brown, Green & Longman. 1834.
• Elsner R. "Perspectives in diving and asphyxia". Undersea Biomed Res. 16 (5). September 1989: 339–44. PMID 2678664. 2010-08-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-07-04.

Xarici keçidlər

• Cross-side to chest compression choke