Əlcəzair müqaviləsi (1975)

Əlcəzair müqaviləsi — İran və İraq arasında 6 mart 1975-ci ildə Əlcəzairdə bağlanmış ikitərəfli beynəlxalq müqavilə. Müqavilə iki ölkə arasındakı ərazi mübahisələrinin həll edilməsini, Şatt əl-Ərəb çayının dalğası boyunca dövlət sərhədinin qurulmasını və qarşılıqlı təxribat fəaliyyətlərinin dayandırılmasını nəzərdə tuturdu. Razılaşma 1980-ci ildə İran-İraq müharibəsi ərəfəsində İraq tərəfindən birtərəfli qaydada pozuldu.

Əlcəzair müqaviləsi
İmzalanma tarixi	6 mart 1975
İmzalanma yeri	Əlcəzair
Tərəflər	Səddam Hüseyn, Məhəmməd Rza Pəhləvi
Dilləri	ərəb dili, fars dili
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əvvəlki hadisələr

İran-İraq sərhədindəki qarşıdurmanın mənşəyi XIX əsrin ortalarında, İran və Osmanlı İmperiyası arasındakı müqavilələr çərçivəsində Şəttül-Ərəb kanalının tamamilə sonuncunun ərazisinə düşməsindən başlayır. Osmanlı imperiyasının çökməsindən və suveren İraqın qurulmasından sonra Şətül ərəbin sularını İraq sərhədləri içində saxlayan, lakin İrana çay limanları zonasında geniş hüquqlar təmin edən 1937-ci il ikitərəfli bir müqavilə imzalandı. İran 1969-cu ildə Şəttül-Ərəb hərbi flotilla göndərərək müqaviləni ləğv etdi; İraq, o anda hərbi cəhətdən zəiflədi, yalnız əhəmiyyətli bir sayda İran subyektini qovaraq cavab verə bildi. 1970-ci ildə İraqdakı onsuz da Kürd separatçılarını dəstəkləyən İran, qonşu bir ölkədə də dövlət çevrilişi etməyə çalışdı ki, bu da ertəsi il iki ölkə arasında diplomatik əlaqələrin kəsilməsinə səbəb oldu^[1].

1970-ci illərin birinci yarısında, Misir və İordaniya liderlərinin vasitəçiliyi ilə İran və İraq rəhbərliyini danışıqlar masasına gətirmək üçün bir neçə cəhd edildi. 1973-cü ildə İran Senatı sədrinin müavini Abbas Məsudi Bağdadı ziyarət etdi. 1974-cü ildə iki ölkənin xarici işlər nazirləri əvvəl Cenevrədə, daha sonra İstanbulda bir araya gəldilər, lakin bu görüşlərdə münaqişə məsələlərinin heç biri həll edilmədi ^[2], lakin həm şahı uzun illər ərəb dünyası ilə yaxınlaşma axtarışında olan İran, həm də kürdlərlə daxili müharibəyə batmış İraq genişmiqyaslı müharibədən çəkinməyə çalışdı və bu, qarşılıqlı güzəştlərin əsası oldu^[3].

Müqavilə

İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi, Əlcəzair Prezidenti Huari Bumedyen və İraq Prezidenti Səddam Hüseyn Əlcəzairdə

6 martda OPEC-in Əlcəzairdəki iclasında Əlcəzair Prezidenti Huari Bumedyenin vasitəçiliyi ilə İran və İraq təmsilçiləri dövlət sərhədləri və su ehtiyatları ilə bağlı fikir ayrılıqlarının həllinə dair bir müqavilə imzaladılar. Müqavilədə iki ölkə arasındakı sərhədin 1913-cü ildəki Konstantinopol Müqaviləsi və 1914-cü il sərhəd delimitasiya komissiyasının qərarlarına uyğun keçəcəyi düşünülürdü. Xüsusilə Şəttül-Ərəb çayı boyunca sərhəd talveq və ya orta kanal boyunca keçməli idi.

Müqavilə tərəfləri mübahisəli torpaqların mülkiyyəti və bir-birinin ərazisindəki təxribat fəaliyyətləri barədə mübahisələri başa çatdırmaq məcburiyyətində qoydu. Xüsusilə, bu müqavilə çərçivəsində, əksəriyyəti ərəb əhalisi olan İranın bir bölgəsi olan Xuzistandakı münaqişəni həll etməli idi^[4]. Müqavilə , Əlcəzair Prezidentinin vasitəçilik fəaliyyətinin davam etməsi istisna olmaqla, bölgənin mübahisəli məsələlərinə xarici müdaxilənin rədd edilməsini öz üzərinə götürdü.

Müqavilənin həyata keçirilməsi

Əlcəzair müqaviləsi İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi və İraq Prezidenti Səddam Hüseyn tərəfindən təsdiqləndi. 1975-ci ilin iyununda Əlcəzair sazişi əsasında Beynəlxalq Sərhədlər və Yaxşı Qonşuluq Münasibətləri haqqında Müqavilə imzalandı^[5]. Təxribatçı fəaliyyətlərin dayandırılması şərtinin yerinə yetirilməsinin bir hissəsi olaraq, İran İraqdakı kürd üsyançılarına verdiyi yardımı dayandırdı. ^[6] Hər iki ölkə də Səudiyyə Ərəbistanına qarşı neft qiymətləri mövzusunda vahid bir cəbhədə mübarizə apardı.^[4] Lakin qarşılıqlı ərazi iddiaları heç vaxt həll olunmadı və İranda hakimiyyət dəyişikliyindən qısa müddət sonra İraq səlahiyyətliləri artıq özlərini razılaşma şərtlərinə bağlı hesab etmədiklərini açıqladılar. Səddam Hüseyn müqavilənin canlı bir nüsxəsini cırıb^[7] və bundan sonra qısa müddətdə İraq qüvvələri qonşu dövləti işğal edərək səkkiz illik İran-İraq müharibəsinə başladılar.

Müharibə bitdikdən sonra İran hökuməti dəfələrlə İraqı Əlcəzair müqaviləsinin şərtlərinə uyğunlaşmağa çağırdı, lakin qarşı tərəf, həm Səddam Hüseynin rəhbərliyi altında^[8] və daha sonra hərəkətlərini tanımaqdan imtina etdilər.

İstinadlar

1. J. P. D. Dunbabin. The Post-Imperial Age: The Great Powers and the Wider World. Routledge. 2013. 372. ISBN 978-0-582-22720-0.
2. Saravanan, 2014. səh. 65
3. Saravanan, 2014. səh. 77-79
4. Richard M. Edwards. Algiers Agreement // The Encyclopedia of the Arab-Israeli Conflict: A Political, Social, and Military History. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. Spencer C. Tucker, Priscilla Roberts (Eds.). 2008. 82–83. ISBN 978-1-85109-842-2.
5. Saravanan, 2014. səh. 69-70
6. Saravanan, 2014. səh. 91-92
7. "Иран осуждает заявление о недействительности Алжирского соглашения". Известия. 26 декабря 2007. İstifadə tarixi: 2015-05-19.
8. "Иран призвал Ирак восстановить Алжирское соглашение 1975 года как основу нормализации двусторонних отношений". РИА Новости. 27 января 2002. 2012-11-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-19.

Ədəbiyyat

• Шумов С. А., Андреев А. Р. Алжирское соглашение между Ираком и Ираном от 6 марта 1975 года // Ирак: история, народ, культура. М.: Монолит-Евролинц-Традиция. 2002.
• Richard M. Edwards. Algiers Agreement // The Encyclopedia of the Arab-Israeli Conflict: A Political, Social, and Military History. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. Spencer C. Tucker, Priscilla Roberts (Eds.). 2008. 82–83. ISBN 978-1-85109-842-2.
• Saravanan S. The Algiers Accord and its implementation (PDF) // Iran-Iraq relations, 1975-1989: A study of co-operation and conflict. Jawaharlal Nehru University. 2014.