Əhməd Cəfəroğlu

Əhməd Cəfəroğlu (türk. Ahmet Caferoğlu; 17 aprel 1899, Yelizavetpol – 6 yanvar 1975, İstanbul) — Azərbaycan əsilli Türkiyə dilçisi, ədəbiyyatşünası.^[1]

Əhməd Cəfəroğlu
türk. Ahmet Caferoğlu
Doğum tarixi	17 aprel 1899(1899-04-17)
Doğum yeri	Yelizavetpol, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	6 yanvar 1975(1975-01-06) (75 yaşında)
Vəfat yeri	İstanbul, İstanbul ili, Türkiyə
Dəfn yeri	Zəncirliquyu qəbiristanlığı
Uşağı	Nazan Ölçər
Elm sahəsi	türkologiya
İş yeri	İstanbul Universiteti
Təhsili	İstanbul Universiteti, Vrotslav Universiteti[d]
Elmi rəhbəri	Fridrix Gise[d]
Üzvlüyü	Ukrayna Milli Elmlər Akademiyası
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Əhməd Cəfər oğlu 1899-cu il aprelin 17-də Gəncə şəhərində anadan olub.^[2] Üç yaşında atasını itirib. 1905-ci ildə erməni-müsəlman davası qalxanda ailəsi Səmərqəndə köçür. Əhməd ilk təhsilini orada alır, sonradan Gəncəyəqayıdırlar. 1909–1916-cı illərdə Gəncə gimnaziyasında təhsil alır^[3]. Sonra Kiyev Ali Ticarət İnstitutunun iqtisad fakültəsinə daxil olur, üç semestr oxuya bilir. Həmin dövr situasiya ilə bağlı 1918-ci ilin ortalarında yenidən Gəncəyə qayıdır. Əhməd Cəfəroğlu Gəncədə istiqlal mübarizəsinə qoşulur. Qafqaz İslam Ordusu üzv olur. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakını Azərbaycanın paytaxtı elan edənlərin arasında kiçik topçu zabiti kimi iştirak edir. Əhməd yenicə açılan Azərbaycan Darülfününün (1919) tarix-filologiya fakültəsinin Şərq bölməsinə daxil olur. Bu universitet də yarımçıq qalır, o Gürcüstana, oradan da Türkiyəyə keçir.^[4]

Fuad Körpülünün tələbəsi

İstanbul Universitetinin dil-ədəbiyyat fakültəsinə daxil olur. Ünlü türkoloq Mehmed Fuad Köprülüdən dərs alır və axır ki, bu universiteti bitirir (1925). Bir il işlədikdən sonra yeni şans yaranır: Xarici İşlər Nazirliyinin təqaüdçüsü kimi Berlin və Breslan universitetlərinə göndərilir, tanınmış türkoloqların mühazirələrini dinləyir. 1929-cu ildə Əhməd Cəfəroğlu İstanbul Universitetinə filologiya doktoru kimi dönür. Əvvəlcə türk dili tarixi kafedrasının dosenti, professor olur, 1946-cı ildən Mehmet Fuad Köprülünün ölümündən sonra kafedra müdiri. Əhməd bəy həm də universitetin yanında fəaliyyət göstərən Türkiyyat İnstitutuna rəhbərlik edirdi.^[5] "O, kitablardan öyrənən, qulaqdan duyan bir türkçü yox, bütün varlığıyla türkçülüyün tanıdıcısı idi". Bu sözləri Əhməd bəyin həmkarı Səadət Cağatay yazıb və əlavə edib ki, o "öz dili ilə türkçü olduğunu söyləməzdi. Gördüyü işlər buna sübutdu". Bəs Cəfəroğlu nələr yapmışdı? Bu kiçik yazıda o böyük işlərdən necə danışım?

1923–1969-cu illər arasında Əhməd bəyin müxtəlif ölkələrdə və dillərdə 350 əsəri çıxıb. Cəfəroğlu Avropanın aparıcı universitetlərində türk dilinə və türkologiyaya dair mühazirələr oxuyub. Roma universitetində bir müddət çalışıb da. Dünyanın ən məşhur elmi cəmiyyətlərinin, akademiyalarının üzvü idi. Əhməd Cəfəroğlunun "Azəri ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi" kitabı Türk Dil Qurumunun həqiqi üzvü idi. 30-cu illərdə bu qurumun Mustafa Kamal Atatürkün iştirakı ilə keçirilən toplantılarına da qatılıb. 1955-ci ildə o İspaniyanın o"De Alfonso el Sabi" ordeninə layiq görülüb. Əhməd Cəfəroğlu bir sıra türk dillərindən başqa, rus, fars, alman, fransız dillərini yaxşı bilirmiş. "Azərbaycan Yurd bilgisi" dərgisinin (1932) yaradıcısı və baş redaktoru idi. "Türk amacı" dərgisinin (1942–1943) , "Türk dili və ədəbiyyatı məcmuəsinin" redaktoru olub. Əhməd bəy uzun illər Azərbaycan siyasi mühacirətinin fəallarından olub. Məncə, həmin dərgilərdə yazdığı məqalələrin adları hər şeyi deyir: "Azərbaycanın böyük matəmi—27 nisan", "28 mayıs 1920", "Tarixin ilk Türk Cümhuriyyəti Azərbaycan" və s. Cəfəroğlu bu qədər işin içində imkan tapıb Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini, folklorunu da araşdırıb. Cəmi 3 əsərinin adını çəkəcəyəm: "Azərbaycan xalq ədəbiyyatında Aşıq Qərib dastanı", "XVII əsr Azəri şairi Məlik bəy Avçı", "Böyük Azəri türkçüsü Mirzə Fətəli" və s. Onun Türk dil tarixi və türk dialektologiyasına dair araşdırmaları təkrar-təkrar çap edilərək, indiyədək dərslik kimi istifadə olunur. Əhməd bəy 76 yaşını tamamlaya bilmədi. 1975-ci il yanvarın 6-da Vətəni görmədən dünyadan köçdü. "Həyatının sonuna qədər tam bir azəri olaraq qaldı" – bu da keçmiş tələbələrinin ustadları haqqında dedikləridir.^[6]

Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf mərhələləri

Ə.Cəfəroğlu Azərbaycan ədəbiyyatının XV əsrindən sonrakı inkişafını aşağıdakı bölgü ilə müəyyənləşdirir:^[7]

1) XV-XVI əsrlər ədəbiyyatı

2) XVII-XVIII əsrlər ədəbiyyatı

a) Aşıq ədəbiyyatı

b) Klassik ədəbiyyat

3) XVIII əsr ədəbiyyatı

4) Müasir Azərbaycan ədəbiyyatına keçid dövrü

Mənbə

• Mirzə Ənsərli (Ləmbəli). Gəncəli professor Əhməd Cəfəroğlu. Bakı, 1996.
• Elşən Əbülhəsənli. Əhməd Cəfəroğlunun ədəbiyyatşünaslıq irsi. Bakı, 2006.
• Vagif Sultanlı. Azerbaycan Muhaceret Edebiyatı. İstanbul, Avrupa Yakası yayınları, 2007.

Mənbə

İstinadlar

1. Önal, Kamil. "Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu'nun Hayatı, Çalışma Alanları ve Bibliyografyası (Lisans Tezi)". 2022-02-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-04 – www.academia.edu vasitəsilə.
2. Quliyev, 2000. səh. 338
3. Bədirxan Əhmədli. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı. Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2017. səh. 243. 2023-10-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-03.
4. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2022-07-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-02-04.
5. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2018-04-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-02-04.
6. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2018-03-29 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-02-04.
7. "Əhməd Cəfəroğlunun Azərbaycan ədəbiyyatının dövrləşdirilməsi konsepsiyası - Bədirxan ƏHMƏDLİ yazır". Edebiyyatqazeti.az. 2020-02-01. 2020-01-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-30.

Ədəbiyyat

• Quliyev, Vilayət. Azərbaycan yazıçıları (XX-XXI yüzillikdə) (az.). Bakı: Ozan nəşriyyatı. 2000. səh. 584.

Xarici keçidlər