Talas döyüşü

Talas döyüşü (e.ə. 36) ilə səhv salmayın.

Talas döyüşü — 751-ci ildə bugünkü Qırğızıstan sərhədləri daxilindəki Talas çayı sahilində, Abbasilər və onların müttəfiqi olan Qarluqlar ilə Çinlilər arasında 5 gün davam edən döyüşdür. Çin ordusunun məğlubiyyəti ilə nəticələnən döyüş həm Çin, həm də Türk, həm də İslam tarixi baxımından mühüm hadisədir.^[2]

Talas döyüşü
Mərkəzi Asiyada Ərəb-Çin qarşıdurması
Talas döyüşünün sxemi
Tarix	751-ci ilin may-sentyabr ayları
Yeri	Qırğızıstan ərazisindəki Taraz şəhəri ətrafı (Talas çayının sahili)[1]
Səbəbi	Xilafetin Mərkəzi Asiyada irəliləməsi
Nəticəsi	Xilafətin qələbəsi
Ərazi dəyişikliyi	Xilafətin Mavəraünnəhrin bir hissəsini ələ keçirməsi
Münaqişə tərəfləri
Abbasi xilafəti Çin (Tan sülaləsi) Qarluqlar, Türgişlər, Soqdianalılar Qarluq və Fərqanəli üsyancılar
Komandan(lar)
Ziyad ibn Saleh Qao Xianzhi Əbu Müslim Xorasani
Tərəflərin qüvvəsi
? 30.000-100.000
İtkilər
? 20.000-30.000

Döyüşün səbəbləri

Parçalanan Türkeşlərin Qara Türkeşlər adlanan qrupu 742-ci ildə çinlilərin dəstəyi ilə Tumoçanın komandanlığı altında müstəqilliklərini qoruya bildi. Keş şəhərindəki (indiki Daşkənd) Qara Türkeşlərin sonrakı hökmdarı Bahadur Tudun Çinli komandan Kao Siya Çe tərəfindən 751-ci ildə öldürüldü və bütün mülkü müsadirə edildi. Ardıyca da bütün şəhər çinlilər tərəfindən yağmalandı. Çinli komandanın Bahadur Tudun ilə razılığa gəlməsinə baxmayaraq onu öldürməsindən sonra Bahadur Tudunun oğlu qaçmağı bacardı və ərəblərdən kömək istədi.

Bu hadisələrdən bir il əvvəl Əməvi sülaləsi hakimiyyətdən qovulmuşdu və onların yerinə hakimiyyətə Abbasilər gəlmişdi (750). Əbu Həsən 745-ci ildə Əməvilərn Xorasan valisi Nəsr ibn Seyyarı məğlub edərək Xorasandan çıxartmışdı.

Türkeş şahzadəsinin kömək istədiyi zaman Xorasanın valisi olan Əbu Oğuz xan digər ərəb sərkərdələri kimi düşünmədi və kömək üçün Ziya ibn Salehi göndərdi.^[3]

Döyüş

Talas döyüşündə iştirak edən orduların nə qədər şəxsi heyətdən ibarət olması barədə müxtəlif iddialar mövcuddur. Beləki ərəb qaynaqlarına görə Çin ordusunun sayı 100 min olmuş, Çin qaynaqlarına görə isə ərəb qoşunlarının sayı 200 min olmuşdur. Lakin bu rəqəmlərin həddindən artıq şişirdilməsi şübhəsizdir.

Qara Türkeşlərlə yanaşı Tibet imperiyası qoşunları ərəb ordusu tərəfindən döyüşdə iştirak edirdi. Çin ordusu isə daimi ordudan əlsvə Qarluqlardan və Fərqanə vadisindən muzdlu ordu toplamışdı.

751-ci ilin iyul ayında iki qoşun Talas çayının sahilində döyüşə başladı. Döyüş Çin ordusunun məğlubiyyəti ilə sonlandı. Bunun əsas səbəbi kimi Çin ordusunda xidmət edən Fərqanəlilərin və Qarlukların qəfildən Çin ordusuna qarşı hücum etməsidir. Beləki, Çin ordusunun əsas hissəsi irəlidə döyüşərkən muzdlu Qarluklar və Fərqanəlilər arxada gözləmə mövqeyində idilər. Lakin Çin ordusunun qərərgahına hücuma keçirlər. Arxadan hücum gözləməyən Çin ordusu sürətlə mövqelərini itirməyə başlayırlar. Qao Xianzhi qoşunun sürətlə məhv olduğunu görərək yerdə qalan hissəni qurtarmaq üçün geri çəkilmə əmri verir. Li Siyenin yardımı ilə qoşun geri çəkilə bilir. Ehtimal edilir ki, 10 min Tan sülaləsi ordusundan yalnız 2 min nəfəri geri çəkilə bilmişdir.^[4]

Qao Xianzhi 755-ci ildə yeni və daha böyük bir ordu qurur. Lakin həmin vaxtda An Luşan üsyanı baş verir. Üsyançılar paytaxtı tuturlar. Bunun bir səbəbi də üsyan baş verən zaman bütün Çin ordusunun Mərkəzi Asiyaya cəmləndirilməsi idi. Beləcə ərəblərlə planlaşdırılan yeni müharibə planı həyata keçirilmədi və bütün ordu üsyanı yatırmaq üçün ölkənin içərilərinə aparıldı.

Nəticə

Bu döyüş ilə mətbəə ilk dəfə Çinin xaricinə çıxmışdır. Bununla yanaşı barıt, kağız və kompası da ərəblər ilk dəfə bu döyüş zamanı öyrənmişdirlər. Bu kəşflər isə sonradan zamanla Avropaya keçmişdir. Həmçinin Mərkəzi Asiya türklərinin İslam dini ilə ilk yaxın tanışlığının bu döyüşdə olduğu ehtimal edilir.^[5] Əlavə olaraq da qeyd etmək lazımdır ki, Talas döyüşü Çinin Mərkəzi Asiyaya ekspansiyasın dayandırmışdır.^[6]

Qalereya

• 
  İlk mərhələdə kağız emalı prosesi
• 
  Talas çayı boyunca Mavəraünnəhrin xəritəsi
• 
  700-ci illərdə Tan sülaləsinin idarə etdiyi ərazilərin xəritəsi. İmperiya qərbə doğru xeyli genişlənmişdir və qərb əraziləri imperiyanın əsas əraziləri ilə uzun və ensiz Heksi koridoru vasitəsilə əlaqə saxlayırdı.
• 
  Talas çayının Qırğızıstan ərazisində yerləşən mənsəbi

İstinadlar

1. Şouyi, Bai. A History of Chinese Muslims. Pekin: Zhonghua Book Company.
2. The Earth and Its Peoples
3. Al-Hind: The Slavic Kings and the Islamic conquest, 11th-13th centuries
4. Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang
5. The Religious Traditions of Asia: Religion, History, and Culture
6. "…The closest one that comes early in this period may be the Battle of Talas, when Muslim armies of the Abbasid dynasty defeated a Tang army under the Korean com- mander, Kao Sien-Chih, in 751; it is often said that these captives introduced Chinese techniques of paper manufacture into the Islamic world, but what is clearer is that the battle halted Chinese expansionism into Central Asia." The Oxford History of Historical Writing. Vol. 2. 400–1400, səhifə 3.