Kosmosun tədqiqi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Kosmosun tədqiqi kosmosu tədqiq etmək üçün astronomiya və kosmik texnologiyanın istifadəsidir. Kosmosun tədqiqi əsasən teleskoplarla astronomlar tərəfindən həyata keçirildiyi halda, onun fiziki tədqiqi həm ekipajsız robot kosmos zondları, həm də insanların kosmosa uçuşu ilə aparılır. Kosmosun tədqiqi, onun klassik forması astronomiya kimi, kosmos elminin əsas mənbələrindən biridir.
Astronomiya kimi tanınan kosmosda obyektlərin müşahidəsi qədim vaxtlardan olsa da, yalnız XX əsrin ortalarında kosmosun fiziki tədqiqində raket texnologiyaların inkişafı nəticəsində yüksək nailiyyətlər əldə etmək mümkün olmuşdur. Dünyanın ilk genişmiqyaslı eksperimental raket proqramı 1920-ci illərin sonlarında Fritz von Opel və Maks Valierin rəhbərliyi altında Opel-RAK idi və bu, ilk ekipajlı raket təyyarələrinin yaradılmasına yol açdı. Bu proqram Nasist dövründə V2 proqramı və 1950-ci ildən etibarən ABŞ və Sovet kosmik proqramlarının inkişafına yol açdı. Opel-RAK proqramı və yerüstü və hava nəqliyyat vasitələrinin möhtəşəm ictimai nümayişləri böyük izdiham yaratmış, dünya ictimaiyyətinin həyəcanına səbəb olmuş və Verner von Braun kimi kosmik uçuşun sonrakı yaradıcıllarına böyük və davamlı təsir göstərmişdi. Kosmosun tədqiqi üçün ümumi əsaslar arasında elmi tədqiqatların inkişafı, milli nüfuz, müxtəlif millətləri birləşdirmək, bəşəriyyətin gələcəkdə sağ qalmasını təmin etmək, digər ölkələrə qarşı hərbi və strateji üstünlüklər yaratmaq daxildir.
Kosmosun tədqiqinin ilk dövrü Sovet İttifaqı və ABŞ arasında "Kosmik Yarışı" ilə əlaqədar idi. 4 oktyabr 1957-ci ildə Sovet İttifaqının Sputnik 1-in Yer orbitinə ilk insan yaratdığı obyektin çıxarılması və 20 iyul 1969-cu ildə Amerikanın Apollon 11 missiyası tərəfindən Aya ilk enişi çox vaxt bu ilkin dövr üçün əlamətdar məqamlar kimi qəbul edilir. Sovet kosmik proqramı 1957-ci ildə orbitdə ilk canlı varlıq, 1961-ci ildə ilk insanın kosmosa uçuşu (Vostok 1 -də Yuri Qaqarin), 18 mart 1965-ci ildə açıq kosmosa ilk çıxış (Aleksey Leonov tərəfindən), 1966-cı ildə başqa bir göy cisminə avtomatik eniş və 1971-ci ildə ilk kosmik stansiyanın (Salyut 1) buraxılması.daxil olmaqla bir çox ilk nailiyyətlər əldə olundu. Tədqiqin ilk 20 ilindən sonra diqqət birdəfəlik uçuşlardan Speys Şattl proqramı kimi çoxdəfəli hava gəmilərindən istifadə olunmağa başlamış və rəqabətdən Beynəlxalq Kosmik Stansiya (ISS) yaradılması ilə əlaqədar əməkdaşlığa keçdi.
2011-ci ilin martında STS-133 -dən sonra ISS-nin əhəmiyyətli dərəcədə tamamlanması ilə ABŞ-nin kosmos tədqiqatı planları dəyişməz olaraq qalır. Buş Administrasiyasının "Bürc" proqramına əsasən 2020-ci ilə qədər Aya qayıdış proqramı 2009-cu ildə niyyətlə bağlı hesabat verən ekspertlər heyəti tərəfindən maliyyə baxımından qeyri-adekvat və qeyri-real hesab edilmişdir. Obama Administrasiyası 2010-cu ildə "Bürc" proqparımına yenidən baxmaqla, 2020-ci ildən sonra da genişləndirilməsini nəzərdə tutan, aşağı Yer orbitindən (AYO) kənarda ekipajlı missiyalar üçün imkanların inkişafına diqqət yetirmək, insan ekipajları üçün daşıyıcı raketlərin istifadə olunmasının, NASA-dan şəxsi sektora dəyişdirilməsini, AYO-dan kənara missiyaların həyata keçirilməsi üçün texnologiyaların inkişafını, Fobos və Mars orbitlərinin tədqiq edilməsini təkllif etdi.
2000-ci illərdə Hindistan Chandraayan 1 -i işə saldıqda Çin uğurlu ekipajlı kosmos uçuşu proqramına başladı, Avropa Birliyi və Yaponiya da gələcək ekipajlı kosmik missiyaları planlaşdırdılar. Çin, Rusiya və Yaponiya 21-ci əsrdə Aya ekipajlı missiyaları, Avropa İttifaqı isə 20 və 21-ci əsrlərdə həm Aya, həm də Marsa ekipajlı missiyaları göndərmək niyyətini açıqladı.
1990-cı illərdən etibarən şəxsi maraqlar kosmik turizmi və daha sonra Ayın ictimai məkanının tədqiqini təşviq etməyə başladı (bax: Google Lunar X Mükafatı). Kosmosa maraq göstərən tələbələr KTİT (Kosmosun Tədqiqi və İnkişafı uğrunda Tələbələr) yaratdılar. SpaceX hazırda hava uçuşlarını dəyərini kifayət qədər azalda biləcək və planetləri tədqiq etməyə imkan verə bilən tam təkrar istifadə oluna bilən orbital daşıyıcı aparatı olan Starship-iin üzərində işləyir.