Elxanilər dövlətinin qurucusu From Wikipedia, the free encyclopedia
Hülakü (monq. Хүлэгү хан – Xülegü xan; çin. 旭烈兀 — Çü liye vu; ərəb. هولاكو خان/ هَلَاوُن – Hulaku xən/Hələvun; fars. هولاکو خان – Hulaku xən; d. 1217 — ö. 8 fevral 1265) — Elxanilər dövlətinin qurucusu, Çingiz xanın nəvəsi, Münke xanın və Xubilay xanın qardaşıdır. Hülakü xan 1255-ci ildə Orta Şərqdə torpaqların fəthini bitirmək məqsədilə Mengü xan tərəfindən bölgədəki ərazilərin hökmdarı təyin edilmişdir.
| Hülakü xan | |
|---|---|
| monq. ᠬᠦᠯᠡᠭᠦ Хүлэгү fars. هولاكو | |
 Hülakü xan. Rəşidəddin, XIV əsr. | |
V monqol ulusu Elxanilər dövlətinin banisi və I xanı | |
| 1256 – 1265 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | təq. 1217 |
| Vəfat tarixi | 8 fevral 1265 |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | Xan |
| Atası | Toluy xan[1] |
| Anası | Sörköktəni Bəgi |
| Həyat yoldaşları | |
| Uşaqları | |
| Ailəsi | Elxanlılar sülaləsi |
| Dini | Nestorianlıq, buddizm |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Hülakü xan Çingiz xanın oğlu Toluy xanın və Kereitin şahzadəsi Sörköktəni Bəginin oğlu idi. Sörköktəni Bəgi bütün oğullarının monqol lideri olmasını təmin edərək uğurla monqol siyasətini idarə etdi. O, Şərq Kilsəsinin xristianı idi və oğlu Hülakü xanın da xristianlığa münasibəti yaxşı idi. Hülakü xanın sevimli həyat yoldaşı, Doqquz Xatun da Hülakü xanın yaxın dostu və sərkərdəsi Kit Buğa noyon kimi xristian idi.
.jpeg)
Hülakü xanın qardaşı Mengü xan 1251-ci ildə Böyük xan oldu. 1255-ci ildə Mengü xan Hülakü xanı cənub-qərbi Asiyada olan müsəlman dövlətlərini işğal etmək və ya dağıtmaq üçün böyük monqol ordusunun rəhbərliyinə gətirdi. Hülakü xanın kampaniyası lurların məğlub edilməsinə, Xaşxaşilərin süqutuna, Bağdaddakı Abbasilər xilafətinin, Əyyubilər dövlətinin və son olaraq Misirdəki Bəhri Məmlük Sultanlığının asılılığına və ya dağıdılmasına nail olmaq istəyirdi.[3] Mengü xan tabe olanlarla mehriban davranılmasını, tabe olmayanların isə məhv edilməsini Hülakü xana əmr etdi. Hülakü xan işin ikinci hissəsinin təlimatlarını yaxşı şəkildə həyata keçirdi.
Hülakü xan bəlkə də onun dövrünə qədər qurulmuş ən böyük monqol ordusu ilə yürüşə çıxmışdı. Mengü xanın əmri ilə imperiyanın döyüşçülərinin üçdə ikisi Hülakü xanın ordusu üçün toplanmışdı.[4] O, asanlıqla, lurları məğlub etdi və Xaşxaşilər insanların həyatını xilas edən sazişi bağlayaraq özlərinin əlçatmaz qalası olan Ələmutu döyüşmədən təslim etdilər.
Hülakü xanın ordusu 1257-ci ilin noyabrında Bağdad üçün yürüşə başladı. Hülakü xan şəhərin yaxınlığında Dəclənin şərq və qərb sahillərindən şəhəri mühasirəyə almaq üçün ordunu iki hissəyə böldü. Hülakü xan şəhərin təslim olmasını tələb etdi. Ancaq Xəlifə Mustasım Billah təslim olmaqdan imtina etdi. Xəlifənin ordusu qərb tərəfdən olan bəzi hücumları dəf etdi, ancaq növbəti döyüşdə məğlub oldu. Hücum edən monqollar bəndləri dağıtdılar və daşqın yaradıb xəlifənin ordusunu tələyə saldılar. Ordunun çox hissəsi ya öldürüldü, ya da boğuldu.
Çinli general Quo Kanın rəhbərliyi altında monqollar çəpərlər və xəndəklər inşa edərək və mühasirə texnikaları və katapultları gətirərək 29 yanvar 1258-ci ildə şəhəri mühasirəyə aldılar. Mühasirə standartları döyüşün vaxtını qısaltdı. Fevralın 5-ə qədər monqollar divarın sahəsinə nəzarət edirdilər. Xəlifə danışıqlar aparmağa çalışdı, ancaq monqollar imtina etdilər. Monqollar fevralın 13-də şəhərə daxil oldular və bir həftə şəhəri dağıtdılar. Təbabətdən astronomiyaya qədər bir çox mövzu haqqında dəyərli tarixi sənədlər və kitabları olan Bağdadın Böyük Kitabxanası dağıdıldı. Sağ qalanlar deyirdilər ki, çaya atılan kitabların mürəkkəbindən Dəclənin suları qara axırdı. Şəhərin sakinləri qaçmağa çalışdılar, ancaq monqol əsgərləri onların qabağını kəsdi.
Ölənlərin sayı haqqında fikirlər haçalanır və bu, asanlıqla sübut edilə bilən deyil. Ölənlərin sayının kiçik qiyməti 90 mindir,[5] yüksək qiymət üçün oblast isə 200 mindən 1 milyona qədər dəyişir.[6] Şəhər ələ keçirləndən sonra monqollar əvvəl şəhəri talan etdilər, daha sonra dağıtdılar. Nəsillərin işi olan məscidlər, saraylar, kitabxanalar, tibb evləri yandırıldı. Xəlifə ələ keçirildi və şəhər sakinlərinin ölümünə və xəzinənin talan edilməsini izləməyə məcbur edildi. Venesiya taciri Marko Polonun macəraları haqqında yazılmış Il Milione kitabı bildirir ki, Hülakü xan xəlifəni acından ölməyə məhkum edib, ancaq bu faktı əsaslandıracaq heç bir sübut yoxdur. Monqol və müsəlman mənbələri bildirir ki, xəlifə xalçaya bükülmüş və monqollar atları ilə onun üzərində keçmişlər. Çünki inanılır ki, hökmdar qanı toxunanda torpaq təhqir edilir. Bağdad şəhəri əsrlərcə əhalisiz və dağılmış vəziyyətdə qaldı. Ərazidəki kiçik dövlətlər öz sadaqətlərini Hülakü xana sübut etməyə tələsdilər. Monqollar Əyyubiləri işğal edərək və uzaqdakı Qəzzəyə patrullar göndərərək 1259-cu ildə üzlərini Suriyaya çevirdilər.
Şimali Çindən olan min nəfərlik mühəndis bölməsi Hülakü xanı Orta Şərq yürüşündə müşayiət edirdi.[7][8]
1260-cı ildə monqol ordusu regionda olan xristian vassalları — Hetumun rəhbərliyində olan Kilikiya erməni çarlığının ordusu və Antakyalı VI Bohemondunun frankları ilə birləşdilər. Birləşmiş qüvvələr Əyyubilər sülaləsiin mülkü olan müsəlman Suriyasını işğal etdilər. Onlar Aleppo şəhərini aldılar və 1 mart 1260-cı ildə xristian general Kit Buğanın rəhbərliyi altında Dəməşqi aldılar.[9][10][11] Xristian messası Umayyad məscidində keçirildi və bir çox məscidlər murdarlandı. Bir çox tarixi mənbələr üç xristian lideri — Hetum, Bohemond və Kit Buğanı qələbə zamanı birlikdə şəhərə daxil olan şəkildə təsvir edir,[11][12] ancaq David Morqan kimi bir neçə məşhur tarixçilər bu hekayəni məşhur uydurma hesab edir.[13]
İşğal effektiv şəkildə Levant, Misir və Ərəbistan yarımadasının güclü dövləti — Əyyubiləri məhv etdi. 1260-cı ildə axırıncı Əyyubilər hökmdarı Ən-Nasir Yusif Hülakü xan tərəfindən öldürüldü.[14] Bağdad süqut edəndən və Dəməşq zəifləyəndən sonra İslam gücünün mərkəzi Qahirədəki Misir Məmlüklərinə keçdi.
Hülakü xan Məmlüklərlə döyüşmək üçün Fələstindən Qahirəyə tərəf cənuba davam etmək niyyətində idi. O, Qahirədəki Məmlük sultanı Qutuza hədələyici məktub yazdı. O, tələb etdi ki, Qutuz Qahirənin qapılarını açsın, yoxsa, o, Bağdad kimi dağıdıla bilər. Bu zaman Münge xan Hülakü xanı varisi və potensial Böyük Xan kimi yeni xan seçilməsi üçün Monqolustana geri çağıraraq öldü. Hülakü xan Nestorian xristianı general Nayman Kitbuqa noyonun rəhbərliyi altında iki tüməni (20 min əsgəri) ərazidə qoyaraq getdi. Hülakü xanın gedişini xəbər alan Qutuz cəldliklə böyük bir ordu qurdu və Fələstini işğal etdi. Qutuz monqolların Dəməşqi işğal etməsindən, Bağdadın talanından və Bilad al-Şamın asılı vəziyyətə salınmasından sonra İslamı müdafiə etmək istəyən Baybarsla ittifaq qurdu.
Monqollar səlibçi Yerusəlim krallığı ilə Franko-monqol ittifaqı formalaşdırmağa çalışdılar. Ancaq Papa IV Aleksandr bunu qadağan etdi. Sidonun Yulianı Kitbuqanın nəvələrindən birinin ölümü ilə nəticələnən hadisəyə səbəb olanda franklar və monqollar arasındakı gərginlik daha da artdı. Əsəbiləşən Kitbuqa Sidonu talan etdi. Akranın baronları monqollara qarşı hərbi yardım axtarırdı. Məmlüklərin frankların ənənəvi düşməni olmasına baxmayaraq, Akranın baronları monqolları daha yaxın təhlükə olaraq tanıdı. Səlibçilər tərəf tutmaq yerinə iki qüvvə arasında neytrallıq mövqeyi tutdu. Ancaq məmlüklər hər hansı qeyri-adi vəziyyətdə hücum etmədən səlibçilərin ərazilərindən şimala yürüş edə və hətta yenidən təchiz olunmaq üçün Akra yaxınlığında düşərgə qura bilərdilər.
Xəbərlər gələndə monqollar Şəria çayını keçdilər. Sultan Qutuz və onun əsasən misirlilərdən ibarət ordusu Əyn Cəlluda doğru irəlilədilər. Onlar Əyn Cəllud döyüşündə təxmini 20 minlik monqol ordusu ilə qarşılaşdılar və saatlarca döyüşdülər. Məmlük lideri Baybars əsasən özlərini təqib etdirərək monqol ordusunu aldatmağa cəhd edərək vur-qaç taktikası işlətdi. Baybars və Qutuz monqolların hədəfə gəlməsini pusquda gözləmək üçün təpələrdə öz qüvvələrinin əsas hissəsini gizlətdilər. Monqol lider Kit Buğa Baybars və qoşununun qaçmasından təhrik olmuşdu və qaçan misirlilərin izində bütün qoşunu ilə yürüş etməyə qərar verdi.
Monqollar dağlıq əraziyə çatanda misirlilər ortaya çıxdılar və ortaya çıxan əsgərlər onlara hər tərəfdən hücum edəndə monqollar özlərini düşmən tərəfindən mühasirəyə alınmış gördülər. Qutuz monqollara arxadan hücum etdi. Misir ordusunun əsgərlərinin sayı haqqında qiymətləndirmə 24 mindən 120 minə qədər dəyişir. Monqollar tələdən qurtuldular və
hətta uğurlu əks-hücumada keçdilər. Ancaq monqolların sayı nəticənin qaçılmaz olacağı şəkildə azalmışdı. Döyüş bitəndə misirlilər monqolları yaxın vuruşmada məğlub edərək tarixdə daha əvvəl görünməmiş bir nailiyyət əldə etdilər. Regionda qalan monqollar ya öldürüldülər, ya da əsir götürüldülər. Əyn Cəllud döyüşü monqol işğalını zəiflətdi. Bu döyüşdən sonra monqolların şərqi və cənubu işğalı dayandı.
Hakimiyyət qurulandan və Hülakü xanın qardaşı Qubilay xan Böyük Xan elan ediləndən sonra 1262-ci ildə Hülakü xan öz torpaqlarına qayıtdı. O, Məmlüklərə hücüm etmək üçün ordusunu yerləşdirəndə və Əyn Cəllud vuruşunun intiqamını almağa çalışanda vəziyyət dəyişdi və Hülakü xan Batı xanın qardaşı Bərkə xanla vətəndaş müharibəsinə girməyə məcbur oldu. Müsəlmanlığı qəbul etmiş Bərkə xan Hülakü xanın Bağdadı talan etməsinin əvəzini çıxacağına söz vermişdi və Məmlüklərlə ittifaq qurmuşdu. Qızıl Orda hökmdarı Bərkə xan sərkərdə Noqayın başçılığı ilə 30 minlik qoşunu Şirvana göndərdi. Hülakü xan vilayətlərdən qoşun topladı və Şirvana yola saldı. Dərbənd Hülakü xan tərəfindən tutuldu. Elxanilərin qoşunu qızılordalıları izləyərək Terek çayına yetişdi. Bərkə xan Elxanilərin üzərinə yeni qüvvələr göndərdi. 1263-cü il yanvarın 13-də Terek çayı sahilində baş vermiş qanlı vuruşmada Hülakü xanın qoşunu məğlubiyyətə uğradı və Şabrana doğru geri çəkildi. Dərbənd şəhəri yenidən qızılordalıların əlinə keçdi. Bu monqollar arasında ilk açıq müharibə idi və vahid imperatorluğun sonu demək idi.
Hülakü xan Franko-monqol ittifaqı qurmaq üçün Avropaya bir neçə məlumat göndərdi. 1262-ci ildə o, "xaricdəki bütün krallara və şahzadələrə" öz katibi Rihaldisi və səfirliyini göndərdi. Siciliyada Məmlüklərlə ittifaqda və Papa IV Urbanla konfliktdə olan Kral Manfred tərəfindən səfirliyin açıq-aşkar qarşısı kəsildi və Rihaldis gəmi ilə geri qaytarıldı.[15]
10 aprel 1262-ci ildə Con Macar vasitəsilə Fransa kralı IX Lüdovikə ittifaq təklif edərək məktub göndərdi.[16] Parisdə olan IX Lüdovikə məktubun çatması aydın deyil — saxlanılan tək əlyazma Avstriyanın Vyana şəhərindədir.[17] Məktub Hülakü xanın Papanın xeyrinə Yerusəlimi işğal etmə niyyətini bildirir və Hülakü xan Lüdovikdən Misir əleyhinə donanma göndərməsini xahiş edir:
 |
Monqol ordusunun başçısından, xristian imanının xoşməramlı dəstəyi ilə müsəlmanların xain millətini məhv edəcək qədər qəzəbli (…) belə ki, siz ,kim ki dənizin digər tərəfindəki sahillərin hökmdarlarıdır, dənizlərə səylə nəzarət eləmək sizin məsələniz olmaqla, sizin və bizim düşmənlərimiz olan Allahsızlar üçün yardımdan imtina etməyə səy göstərməlisiniz. |  |
—Hülakü xandan IX Lüdovikə məktub.[18]
Şirvanşahlar Elxani hökmdarlarının bütün səfərlərində qeyri-nizami qoşun dəstələri ilə iştirak etməli və öz süzereni qarşısındakı bütün təəhhüdlərini yerinə yetirməli idi. Məsələn, Şirvanşah II Axsitan ibn III Fəribürz h.653 (1256)-cü ildə Rum, İraq, Xorasan, Azərbaycan, Arran, Şirvan və Gürcüstan feodal hakimləri kimi, malikləri, sədrləri və əyanları ilə birlikdə "layiqli hədiyyələrlə" ismaililərə qarşı səfərə çıxmış Hülakü xanın yolüstü qərərgahına gəlmişdi.[19][20][21][22]
I Axsitan h.658 (1260)-ci ildə Hülakü xanın əmri ilə öldürülmüşdür. Ərəb müəllifi ibn əl-Füvatanın məlumatına görə "Əla əd-Din Fəribürz ibn Güştəsb əl-Şirvani Şirvanın hökmdarıdır. Qədim nəsldəndir. Adı çəkilən Əla əd-Din böyük sultan Hülakü xanın h.658 (1260)-ci ildə öldürdüyü Şirvan hakimi məlik Axsitanın atasıdır".[23][24] Mənbələrdə II Axsitanın öldürülməsinin səbəbi xəbər verilmir. Yalnız ehtimal edilir ki, Şirvanşah monqol hökmdarının sadiq vassalı kimi Hülakü xanın Abbasi xəlifəsinə qarşı yürüşündə kifayət qədər cidd-cəhd göstərməmişdir.
Hülakü xanın hökmranlığı dövründə (1256–1265) Elxanilərin Şirvan üzərində hakimiyyəti gücləndi. Elxanilər vaxtında monqol köçərilərinin və köçəri zadəganlığının Şirvana axını son dərəcə artdı. Onlar münbit torpaqları, oturaq feodalların otlaqlarını zəbt edirdilər. Şirvanın əhalisi vergilərin ağırlığından və köçəri feodalların zülmündən əzab-əziyyət çəkirdilər. Bu dövrdə Şirvanşahın hakimiyyəti, görünür, nominal xarakter daşıyırdı və ölkənin ərazisi xeyli kiçildilmişdi. Şirvan, demək olar ki, yüzillik bir dövr ərzində Elxanilərlə Qızıl Orda xanları arasında hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilmişdi.
Hülakü xan 1265-ci ildə vəfat etmiş və Urmiya gölündə yerləşən Şahı adasında dəfn olunmuşdur. Onun dəfni insan qurban edilən tək Elxani dəfni olmuşdur.[25] Hülakü xandan sonra onun yolundan gedən Abaqa xan hakimiyyətə gəldi.
Hülakü xan beşinci monqol ulusu olan Elxanilər dövlətinin qurucusudur və bu, daha sonra Səfəvilər dövlətinin və müasir İranın yaranmasına zəmin yaratdı. Hülakü xanın işğalları İranı qərbdən Avropa təsirinə və şərqdən Çinin təsirinə açdı. Hülakü xanın hakimiyyəti dövründə fars tarixçiləri ərəb dilinin yerinə fars dilini istifadə etməyə başladılar.[26]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
