From Wikipedia, the free encyclopedia
Fotoqrafiya (yunan dilində foto — işıq, qrafo — yazıram, çəkirəm deməkdir)[1] sənətinin tarixi qədim dövrlər aiddir.. Xüsusi zəhmət çəkmədən və tez zamanda istənilən rəsmi çəkmək, insanın, mənzərənin və s. əksini əldə etmək həmişə insanları maraqlandırmışdır. Hələ uzun illər öncə insanların diqqətini çəkən məqamlardan biri də kiçik deşikdən qaranlıq otağa süzülən günəş şüasının yaratdığı effekt, bu işıqda əşyaların proporsiya və rəng baxımından əks olunması idi. İşığın qaranlıq otaqda yaratdığı bu effekt hələ e.ə. IV əsrdə yaşamış qədim yunan alimi Aristotelə məlum idi[2][3].
Aya Sofiya məbədinin tikintisində iştirak edən Bizans riyaziyyatçısı və arxitektoru Trallı Anfimiya (474–558) məbədin daxilindəki güzgülərin yerləşmə sxemini lahiyələşdirərkən kamera obskuranın iş metodundan istifadə etmişdi.[4]
Optikanın "atası" hesab olunan və Avropada "Alhazen" kimi tanınan ibn-əl Heysəm Platon və Evkilindin işıq şüalarını gözlə əlaqəsi haqqında nəzəriyyənin səhv olduğunu sübut etmişdir.[5]. Basralı ərəb fiziki və riyaziyyatçısı İbn əl-Heysəm günəş tutulması zamanı onun şüalarını incələmək üçün Kamera obskura (Qaranlıq qutu) adlı sistemdən istifadə etmiş[3][6] və o, ilk dəfə kamera-obskuranın işləmə prinsipini izah etmişdi. Kamera-obskura zahirən bir tərəfində dəlik olan yeşiyə bənzəyirdi. Bu dəliyi hər hansı gur işıqlandırılmış cismə yönəltdikdə cihazın dəlikli tərəfindən əks tərəfdə cismin çevrilmiş və kiçildilmiş əksini almaq mümkün idi.
Qərb ölkələri ilk dəfə kamera obskura ilə XIII əsrdə Rocer Beykonun qədim ərəb yazılarından öyrəndiyi biliklərdən sonra tanış olmuşdu.
XIII əsrdə eynəyin ixtirası, optik cihazların icadı foto-obyektivin yaranmasına təkan verdi, lakin fotoaparatın yaranması, yəni əşyanın kağıza köçürülməsi kimya elminin inkişafını zəruri edirdi. Kimya elmində bu imkan XVIII əsrdə meydana çıxdı...
XVI əsrdə İtaliyalı kardinal Danillo Barbaro (8 fevral 1513–13 aprel 1570) kamera obskuranın işıq qəbul edən dəliyinə optik bir linza yerləşdirmiş və təsvirin keyfiyyəti aydın şəkildə artmışdır.
Fotoqrafiyanın ilk tarixi görünüşü ağ-qara fotoqrafiya olmuşdur. Optik cihaz vasitəsilə rəsmin kimyəvi prosesə çevrilməsində sonralar diplomat olmuş rus kimyaçısı A.P. Bestujev-Ryumin (1693–1766) və alman tibb alimi, cərrah İ.Q.Şulsenin (1687–1744) böyük xidmətləri olmuşdur. 1725-ci ildə Bestujev-Ryumin günəş işığında müxtəlif duz tərkibli məhlulların rəngini dəyişdiyini aşkara çıxardı. İki il sonra isə alman alimi İohann Henrix Şults brom duzunun işığa olan həssaslığını sübuta yetirdi. 1727-ci ildə İohann Henrix Şults gümüş duzlarının işığa tutulanda dəyişikliyə məruz qalmasının səbəbinin işıq olduğunu açıqladı.
1777-ci ildə Karl Vilhelm Şults mavi və bənövşəyi şüaların qırmızı şüalardan daha təsirli olduğunu sübut etdi. 1780-ci ildə Con Kaspar Lavater Silüet aparatını ixtira etdi.
XIX əsrin birinci yarısında dünyanın müxtəlif ölkələrindən alimlərin bu sahədə səylə çalışması bəhrəsini verdi. Fotoaparatın icad olunması sahəsində ən uğurlu işi fransız Yozef Nisefor Niyepsi (1765–1833), Lui-Jak Mande Daqer (1787–1851) və ingilis Uilyam Foks Henri Talbot (1800–1877) gördülər. Onlar fotoqrafiyanın yaradıcısı kimi tarixə düşdülər.
1813-cü ildə fransız alim Yozef Nisefor Niyepsi işığa həssas şüşə lövhə üzərində qalıcı təsvirlər əldə etməyi bacardı.
19 iyul 1822-ci ildə Yozef Nisefor Niyepsi ilk dəfə foto təsviri almışdır. Bu foto saxlanmadığından, fotoqrafiya sahəsində ilk şəkil onun tərəfindən 12 iyul 1826-cı ildə çəkilmiş ağ-qara foto "Pəncərədən La-Qrassın mənzərəsi" (View from the Window at Le Gras) adlı foto hesab olunur.[7]. Şəkildə bir daxmanın üstündəki göyərçin yuvası əks olunmuşdu. İlk foto işıq və günəş şüalarının köməyi ilə çəkildiyi üçün Yozef Nisefor Niyepsi bu işə 8 saat vaxt sərf etmişdi, çünki, qatran işığın təsiri ilə çox gec dəyişirdi. Yozef Nisefor Niyepsi 8 dekabr 1827-ci ildə özünə "fotoqrafiyanın atası" adını verir. Lakin, həmin dövrlərdə fotoqrafiya anlayışı yox idi və Yozef Nisefor Niyepsi bu sənətə "helioqrafiya" adını verir. Bu ad indiki dövrümüzə fotoqrafiya kimi gəlib çıxmışdır, eyni anlayışı əks etdirir.
İlk fotoaparatın meydana çıxması da Yozef Nisefor Niyepsinin 1826-cı ildə çəkdiyi "helioqrafiya" təsviri ilə əlaqədar olmuşdu.[8][9].
Yozef Nisefor Niyepsi bu kəşfini daha da mükəmməlləşdirmək üçün təcrübələrini davam etdirdi. O, 1829-cu ildə bu sahə üzrə bəzi təcrübələr həyata keçirən Luis Cek Dager ilə birgə işləməyə başlayır. 1833-cü ildə Yozef Nisefor Niyepsi öz ixtirasını təkmilləşdirə bilmədən vəfat etdi.
Dager Niyepsinin ixtira etdiyi fotoaparatdan səmərəli istifadə, sürətli təsvirin əldə edilməsi və keyfiyyətli lövhə tapılması üzrə təcrubələrini davam etdirdi və fotoqrafik təsvirlərin daha da mohkəmləndirilməsi metodunu kəşf etdi.[10] O, həmçinin Nyepsin 8 saata əldə etdiyi təsvirin müddətini yarım saatdan da az bir vaxta salmağı bacarmışdı.
1831-ci ildə Belçikalı alim Yozef Plateyu və Avstriyalı Simon von Stamfer tərəfindən ilk animasiya aləti, kino sənətinin ilkin pilləsi hesab olunan fenakistiskop kəşf edilmişdir. Fenakistiskop eyni bir hərəkətin təkrar olunması əsasında yaranan sürətli hərəkətverici cihaz olmuşdur. Fenakistiskop yunan dilindən göz aldatmaq mənasını verir. Cihaza bu adı Yozef Plateyu vermişdir. Sirklərdə və əyləncə məkanlarında böyük marağa səbəb olan alət, uzun illər Avropada öz məşhurluğunu qorumuşdur. Fenakistiskopun iş mexanizmi eyni bir təsvirin dairəvi şəkildə 10 dəfə çəkmək və onları qatlamaqdan ibarət idi. Bununla eyni təsvirlər bir — birinin arxasınca dəyişir və mexaniki hərəkət yaranırdı.
1835-ci ildə ingilis fiziki və kimyaçısı, ixtiraçı Uilyam Henri Foks Talbot gümüş nitrat və duzlu məhlulla qidalanmış kağızdan istifadə edərək foto təsvirin daşıyıcısı olan ilk neqativ yaratdı.
Fotoqrafiyanın tarixi 1839-cu il yanvarın 7-dən başlanır. Məhz həmin vaxt fransalı ixtiraçı Lui Dager (1787–1851) Paris Elmlər Akademiyasına fotoqrafiyanın alınması üsulunu təqdim edir. Amma bu proseslə əlaqəli ilk təcrübə digər bir fransız ixtiraçısı Yozef Nisefor Niyepsinin (1765–1833) adı ilə bağlıdır.
1839-cu il yanvarın 7-də Yozef Nisefor Niyepsi və Lui Dager dayanıqlı insan foto rəsmi çəkməyi bacardılar. Müasir fotodan fərqli olaraq çəkilmiş ilk foto neqativ deyildi, foto pozitiv idi. Onu isə yalnız düz günəş şüaları altında görmək olurdu. Həmçinin foto pozitivdən köçürmə (surətçıxarma) mümkün deyildi[11]
Lui Dagerin Dagerotip adlandırdığı bu kəşfi 19 avqust 1839-cu ildə Fransa Elmlər Akademiyası tərəfindən rəsmiləşdirildi.[12]
1844-cü ildə Böyük Britaniyalı fiziki və kimyaçısı, ixtiraçı Uilyam Henri Foks Talbot tərəfindən The Pencil of Nature adlı ilk foto illustrasiyalı kitab nəşr olunmuşdur.[13].
Praktik cəhətdən ilk fotoqrafik görüntü əldə etmə üsulu Dagerotipiya (və ya dagerrotipiya; fr. Daguerréotype) adlanırdı. Dagerotipiya üsulu 1822-ci ildə fransız ixtiraçısı Yozef Nisefor Niyepsi tərəfindən yaradılmış və rəssam Lui Dager tərəfindən 7 yanvar 1839-cu ildə Fransa Elmlər Akademiyasına təqdim edilmişdir.
Dagerotipdə təsvirin keyfiyyəti, təbəqənin hamarlığı ilə düz mütənasib olmuşdur. Çətinliyi və bahalı olmasına görə geniş istifadə olunmamışdı. Dagerotipiya üsulu ilə fotoqrafik görüntü almaq üçün gümüş suyuna çəkilmiş və yaxşıca hamarlanmış mis lövhələr yod buxarına tutulurdu. Nəticədə lövhənin üzərində işığa həssas, nazik gümüş-yodid təbəqəsi əmələ gəlir. Lövhə kamera-obskura içində 15–30 dəqiqə gözlədilir və işığın təsiri ilə gümüş-yodid təbəqəsinin üzərində gizli təsvir formalaşırdı. Təsviri üzə çıxarmaq üçün civə buxarından istifadə edilirdi.
Studiyada bu texnika ilə foto çəkərkən, arxadan kürəyi və qolu sabit saxlamaq üçün xüsusi aparat tələb olunurdu. Buna görə də fotolardakı insanlar dimdik formada görünürdü.
1851-ci ildə yaş kollodion prosesinin kəşf olunması ilə çətin və təhlükəli olan dagerotipiyadan imtina edildi.
Rəngli fotoqrafiyanın tarixi XIX əsrin ortalarından başlamışdır. Onların çəkilməsi üçün üç fotokameradan istifadə edilirdi, bu fotokameralara rəng filtri (qırmızı, yaşıl və göy) quraşdırılırdı.[14]
İlk rəngli fotoşəkil 1861-ci ildə nümayiş olunmuşdu. İstifadə olunan "rəngayırma" prinsipi fotonun qırmızı, yaşıl və göy filtrlə çəkilməsi, nümayiş etdirilmək üçün isə bu şəkillərin uyğun filtrlərlə üst-üstə proyeksiya olunmasını nəzərdə tuturdu. Əsas problemlərdən biri rəngləri ən yaxşı şəkildə ötürmək imkanı verən foto-emulsiyaların hazırlanması idi.
1852-ci ildə Corc Eastman Kodak maşınlarında 10 poza çəkə bilən bromur qablı Jelatin rulolar olan Kodak fotoşəkil maşınlarını satışa çıxararaq çox böyük alətlər daşınması lazım olan fotoqrafa asan hərəkət imkanı təmin etdi. Foto çəkildikdən sonra maşın fabrikə göndərilir və jelatin film kağızdan ayrıldıqdan sonra bir şüşə üzərinə yerləşdirilir və sonra yenidən maşına film doldurularaq sahibinə qaytarılırdı.
1870-ci ildə Hermann Vogel emülsiyonları müxtəlif vannalara batıraraq həssaslıqlarını artırma yolunu tapdı. 1880-ci ildə qırmızıya qarşı həssaslığı çox məhdud olan ortokomatik filmin yanında, pankromatik filmlər ortaya çıxdı. Fotoşəkil XIX və XX əsrlərdə müxtəlif astigmat lupaların, sellüloza əslli filmlərin istifadə edilməsi, fotoaparat və film sənayesində inkişaflarla indiki vəziyyətinə gəldi.
"Fotoqrafiya" termini bir az gec – 1878-ci ildə qəbul edilmiş və ilk dəfə olaraq Fransa akademiyasının lüğətinə salınmışdı.
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində fotoqrafiyada yeni üsul — piktorializm meydana çıxır. Bu, fotonu incəsənətə yaxınlaşdırdı. Piktorializm (ingilis dilindən pictorial — rəssamlıq) XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Avropa və Amerika foto sənətində yaranmış cərəyandır. Rəssamlıq elementlərini fotoya gətirməklə onu sənətə yaxınlaşdırdılar. Bu effekti əldə etmək üçün fotoqraflar müxtəlif texniki üsullara əl atırdılar (yumşaldıcı obyektiv, filtrlərdən istifadə, pozitivin gümüş, duzlar və s. ilə işlənilməsi).
1886-cı ildə fransız–Lüksemburqlu fizik və ixtiraçı Qabriel Lipmanın (fr. Jonas Ferdinand Gabriel Lippmann 16 avqust 1845–13 iyul 1921) marağını fotolövhə üzərində günəş spektrında rəngləri aşkar etməyə imkan verən bir üsul çəkdi. 2 fevral 1891]-ci ildə o, bu üsulu Elmlər Akademiyasınca açıqladı: "Görüntüyə təsir etmədən fotolövhə üzərində rəng spektrının görüntüsünü almağa nail oldum". Qabriel Lipman[15] şəklin rənglərini çoxaltmağa imkan verən yeni bir üsulun kəşfinə və dalğaların interferensiyasını əsaslandırdığına görə 1908-ci ildə Fizika üzrə Nobel mükafatı laureatı olmuşdur.
28 oktyabr 1914-cü ildə Kodak şirkəti rəngli fotoqrafiya üzərində işə başlamışdır.
Fotoqrafiya yaranan zaman estetikada belə bir fikir hökm sürürdü ki, yalnız əllə yaradılan əsərlər incəsənət nümunəsi hesab olunur. Yeri gəlmişkən, "texniki incəsənət növləri"nin hamısı eyni inqilabı yaşayıb: ilk dövrlərində onlar məzəli attraksionlar (kino), daha sonra informasiya ötürməyi bacaran texniki vasitələr (televiziya) kimi qəbul olunurdu. Yalnız yeni sənət növü yaratma zərurəti prosesində kommunikativ-sənətlər meydana çıxdı.
Foto yeni yaranan zaman fransız rəssamı Delaroş (1797–1856) onun imkanlarını analiz edərək demişdi: "Rəssamlıq bu gündən məhv oldu".
Fotoqrafiyanın bir sənət kimi yaradıcı tarixi bir neçə inkişaf mərhələsinə bölünür. Başlanğıcda fotoqraflar monumental, hərəkətsiz (dağlar, evlər) obyektləri çəkməyə üstünlük verirdilər. Portretlərə gəlincə, uğurlu işin alınması üçün modellər uzun müddət yerlərində donub qalmalı olurdular. Bu mərhələ 1939-cu ildən başlayaraq təxminən növbəti 10–15 ili əhatə etdi.
Növbəti mərhələ fototexnologiyanın inkişafı — "shutter"ın (işığa həssas hissəyə işığın təsir etməsini təyin edən vaxt intervalıdır) bir neçə dəqiqədən saniyəyə enməsi və geniş obyektivlərin yaranması ilə bağlı oldu.
Azərbaycanda ilk fotolar XIX əsrin II yarısına, təxminən 1870-ci illərə aiddir. Bu illərdəki fotolar əcnəbi fotoqraflar tərəfindən çəkilirdi. Bu fotolar əsasən, Bakının həyat tərzini, neft sənayesini əks etdirirdi. İlk azərbaycanlı peşəkar fotoqraf Mircavad Axundzadə (1909–1996) hesab edilir.[16]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
