Şiə islamı tarixi

Şiə İslamı, həmçinin Şiəlik olaraq da bilinən, İslamın sünni İslamından sonra ikinci ən böyük qolu. Şiələr Məhəmmədin təlimlərinə və onun ailəsinin (Əhli-Beyt) və ya Şiə imamları kimi tanınan nəslinin dini rəhbərliyinə bağlıdırlar. Məhəmmədin qan xətti yalnız Məhəmmədin nəvələri ilə birlikdə Əhli-beytdən olan qızı Fatimeyi Zəhra və əmisi oğlu Əli vasitəsilə davam edir. Beləliklə, şiələr Məhəmmədin nəslini həqiqi hidayət mənbəyi hesab edirlər. Şiə İslam sünni İslam kimi bir çox qollara bölünmüşdür; lakin bunlardan yalnız üçünün hazırda əhəmiyyətli sayda izləyicisi var və onların hər birinin ayrıca trayektoriyası var.

Siyasi baxımdan şiələrin tarixi bir neçə mərhələdən ibarət olmuşdur. Birinci hissə 632-ci ildə Məhəmmədin ölümündən sonra başlayan və 680-ci ildə Kərbəla döyüşünə qədər davam edən şiələrin meydana çıxması idi. Bu hissə Əlinin, Həsən ibn Əlinin və Hüseynin imamlığı ilə üst-üstə düşür. İkinci hissə müsəlman icması daxilində şiələrin ayrı bir məzhəb kimi fərqləndirilməsi və fərqliliyi və sünni xəlifələrinin müxalifətidir. Bu hissə Kərbəla döyüşündən sonra başlayır və təxminən 900 şiə dövlətinin yaranmasına qədər davam edir. Bu hissədə şiəlik bir neçə qola bölündü. Üçüncü bölmə şiə dövlətləri dövrüdür. İlk şiə dövləti Məğribdə İdrisilər sülaləsi (780-974) olmuşdur. Sonrakı Ələvilər sülaləsi (864-928) İranın şimalında Mazandaranda (Təbəristan) quruldu. Bu sülalələr yerli idi, lakin onları iki böyük və güclü sülalə əvəzlədi. 909-cu ildə İfriqiyyədə qurulan Fatimilər sülaləsi 1171-ci ilədək Məğrib, Misir və Levantın bəzi bölgələrini idarə etdi. Buveyhilər sülaləsi təxminən 930-cu ildə İranın şimalında Deyləmdə meydana gəldi, sonra isə İran və İraqın mərkəzi və qərb bölgələrini idarə etdi. Nəticədə 10-cu əsrin ortalarından 11-ci əsrin ortalarına qədər olan dövr çox vaxt İslamın Şiə əsri kimi tanınır. Yəməndə adətən Zeydi məzhəbindən olan müxtəlif sülalələrin imamları 897-ci ildən 1962-ci ilə qədər mövcud olmuş teokratik siyasi quruluş qurdular. Əvvəllər sünnilərin çoxluq təşkil etdiyi bölgə olan İran coğrafiyası 16-18-ci əsrlər arasında Səfəvilər dövründə Şiə İslamına çevrilmə prosesindən keçdi. Bu proses həm də müasir dövrdə şiəlik daxilində On iki imam şiəliyinin zeydilik və ismaillik məzhəbləri üzərində hökmranlığını təmin etdi.^[1][2][3][4]

Səqifədən Kərbəlaya

Əsas məqalə: Məhəmmədin canişinliyi

Məhəmməd Mədinəyə hicrətdən əvvəl İslamı Məkkədə təbliğ etməyə başladı, buradan ərəb tayfalarını vahid ərəb müsəlman dini dövlətində birləşdirdi. 632-ci ildə Məhəmmədin vəfatı ilə müsəlman icmasının lideri kimi onun yerinə kimin keçəcəyi ilə bağlı fikir ayrılığı yarandı. Məhəmmədin əmisi oğlu və kürəkəni Əli ibn Əbi Talib və Məhəmmədin qalan yaxın ailəsi dəfn olunmaq üçün onun cənazəsini yuyarkən, Məkkə və Mədinənin qəbilə başçıları ilk müsəlmanlar olan mühacirlərin Məhəmmədin Əlini Qədir-Xumda canişin təyin etməsini nəzərə almadan Məhəmmədin yerinə kimin keçəcəyinə qərar vermək üçün Səqifədə gizli toplantı keçirdilər. Qədir-Xum hadisəsi münasibətilə Əlini ilk təbrik edən Məhəmmədin səhabəsi olan Ömər ibn Xəttab Əbu Bəkrin namizədliyini irəli sürdü. Digərləri isə əvvəl rədd və mübahisədən sonra ilk xəlifə təyin olunan Əbu Bəkri qərar verdilər. Bu seçim Əlinin onun varisi təyin edildiyinə inanan Məhəmmədin ilk səhabələri tərəfindən mübahisə predmetinə çevrildi. Sünni mənbələrinə görə, Məhəmməd canişini təyin etmədən vəfat etdi və rəhbərliyə ehtiyac olduğu üçün onlar toplanaraq xəlifə vəzifəsini səsverməyə qoydular. Şiə mənbələri isə Məhəmmədin bir sıra hallarda, o cümlədən ölüm yatağında belə Əlini canişin təyin etdiyini iddia etməklə fərqlənir. Əli Məhəmmədin ailəsi və ilkin müsəlman olan muhacirlərin əksəriyyəti tərəfindən dəstəkləndi və təbii olaraq Bəni-Üməyyə daxil olmaqla Məhəmmədin ilk düşmənləri olan ərəb qəbilə liderləri tərəfindən etirazla qarşılandı.^[5] Əbu Bəkrin seçilməsinin ardınca Ömər və Xalid ibn Vəlidin başçılığı ilə Əlinin evinə basqın edildi (bax: Fatimənin evinə hücum).^[6]

Məhəmmədin varisliyi son dərəcə mübahisəli məsələdir. Müsəlmanlar son nəticədə bu məsələyə siyasi münasibətlərinə görə iki qola bölündülər ki, bu da müsəlmanların iki əsas bölməsi: sünni və şiə arasında əsas teoloji maneəni təşkil edir, sonuncular isə Məhəmmədin varisi olaraq Əlini dəstəkləyir. İki qrup Əlinin Əbu Bəkrə və ondan sonra gələn iki xəlifəyə: Ömər və Osmana münasibəti ilə bağlı da eyni fikirdə deyillər. Sünnilər Əlinin onların hakimiyyətini qəbul etdiyini və dəstəklədiyini vurğulamağa meyllidirlər, şiələr isə Əlinin onlardan uzaqlaşdığını və Məhəmmədin ona təyin etdiyi dini vəzifəni yerinə yetirməkdən çəkindirildiyini iddia edirlər. Sünni müsəlmanlar deyirlər ki, əgər Əli Allahın özü tərəfindən təyin edilmiş qanuni xələf olsaydı, Əli hökmü verənə qədər bu insanlarla (Əbu Bəkr, Ömər və Osman) müharibə etməyin müsəlmanların rəhbəri kimi onun vəzifəsi olardı. Şiələr iddia edirlər ki, Əli Əbu Bəkr, Ömər və ya Osmanla döyüşməyib, çünki ilk növbədə onun hərbi gücü yox idi və o, qərar versəydi, bu, ərəb dünyasında hələ yeni yaranmış bir cəmiyyət olan müsəlmanlar arasında vətəndaş müharibəsinə səbəb olardı.^[7]

Fərqləndirmə

Üç şiə və digər qolları göstərən diaqram.

Şiə İslamı və sünnilik Məhəmmədin ölümündən sonra ilk xəlifələrin siyasətinə əsaslanaraq parçalandı. Şiələrin Əlinin birinci xəlifə olması lazım olduğuna inandığına görə, ondan əvvəlki üç xəlifə Əbu Bəkr, Ömər və Osman qeyri-qanuni qəsbkar hesab olunurdular. Buna görə də, bu üç xəlifənin (yaxud onların tərəfdarlarından birinin) nəql etdiyi hər hansı bir hədis şiə hədis toplayıcıları tərəfindən qəbul edilmədi.

Buna görə də şiə tərəfindən qəbul edilən hədislərin sayı sünnilərin qəbul etdiyi hədisdən çox azdır, qəbul olunmayan hədislərin çoxu namaz və evlilik kimi İslamın ayrılmaz tərəfləri ilə bağlı olan hədislərdir. Vəziyyət üçün açıq-aydın bir hədis olmadığı halda, şiələr Peyğəmbərin hədisi ilə eyni səviyyədə olan İmamların (Peyğəmbərin ailə üzvlərinin) söz və hərəkətlərini digər vasitələrdən üstün tuturlar ki, bu da öz növbəsində imamların teoloji cəhətdən məsum olmasına səbəb olur.^[8][9]

On iki imam şiəliyinin tarixi

Əsas məqalə: On iki imam şiəliyi

İsmaililərin tarixi

Əsas məqalələr: İsmaililər , Qərmətilik, Yeddi imam şiəliyi, Nizari İsmaililər, Xaşxaşilər, Nizari-İsmaili dövləti, və Druzlar

(Qeyd: Keysani məzhəbinin İmam Hənəfiyyəsi Əli ibn Əbu Talibin başqa xanımından olan oğludur). İsmaili Şiə İslamının qolları və alt bölümləri: Bu gün müsəlmanların ümumi əhalisinin təxminən 1 faizi ismaili şiə müsəlmanlarıdır (14-18 milyon).^[10] Şiə İslamının bütün əhalisinin təxminən 10%-i İsmaili məzhəbindəndir. İsmaili-Müstəali qolları bütün İslam dininin 0,1%-dən azını təşkil edir və bütün ismaili müsəlmanların təxminən 5%-ni təşkil edir. (Mustaali-Taiyabinin qolları Davudi Böhra, Cəfəri Böhra, Məkrami, Ələvi Böhra, Həbtiah Böhra, Ətbəe Mələk (Ətbəe Mələk Bədər, Ətbəe Mələk Vəkil), Mütərəqqi Davudi). Nizari İsmaili məzhəbinin əhalisi isə böyük əksəriyyətlə bütün İsmaili əhalisinin 90%-dən çoxunu təşkil edir. Druzların faizi bütün İslam dinində cəmi 0,1%-dir. Fəthilər, Hafizilər, Qərmətilik, və yeddi imamçılar artıq itmiş İsmaili məzhəbləri kimi sayılırlar.^[11][12]

Əsas məqalə: Fatimilər xilafəti

Əsas məqalə: Xaşxaşilər

Zeydiliyin tarixi

Əsas məqalə: Zeydilik

Həmçinin bax: Ələvilər (Təbəristan), İdrisilər sülaləsi, Buveyhilər sülaləsi, Banu Uxaizir, və Rasidlər

Başqa təriqətlər

Ələvilər

Əsas məqalə: Ələvilik

Ələvizm

Əsas məqalə: Nüseyrilər

Şiə imperiyalar

Aşağıdakı şəkillər tarix boyu Şiə İslam imperiyalarının bəzi nümunələridir:

Şiə hakimiyyəti

• 
  970-ci ildə Buveyhilər imperiyası
• 
  Fatimilərin idarəçiliyi altında şiə hakimiyyətinin miqyası
• 
  Uqeylidlərin idarəçiliyi altında şiə hakimiyyətinin miqyası
• 
  Səfəvilərin idarəçiliyi altında şiə hakimiyyətinin miqyası

İstinadlar

1. Arshin Adib-Moghaddam (2017), Psycho-nationalism, Cambridge University Press, p. 40, ISBN 9781108423076, Shah Ismail pursued a relentless campaign of forced conversion of the majority Sunni population in Iran to (Twelver) Shia Islam...
2. Conversion and Islam in the Early Modern Mediterranean: The Lure of the Other, Routledge, 2017, p. 92, ISBN 9781317159780
3. Islam: Art and Architecture, Könemann, 2004, p. 501, Shah persecuted the philosophers, mystics, and Sufis who had been promoted by his grandfather, and unleashed fanatical campaigns of forcible conversion on Sunnis, Jews, Christians and other religious minorities
4. Melissa L. Rossi (2008), What Every American Should Know about the Middle East, Penguin, ISBN 9780452289598, Forced conversion in the Safavid Empire made Persia for the first time dominantly Shia and left a lasting mark: Persia, now Iran, has been dominantly Shia ever since, and for centuries the only country to have a ruling Shia majority.
5. Chirri, Mohammad. The Brother of the Prophet Mohammad. Islamic Center of America, Detroit, MI. 1982. Alibris ID 8126171834.
6. Bax:

   • Holt (1977a), p.57
   • Lapidus (2002), p.32
   • Madelung (1996), p.43
   • Tabatabaei (1979), p.30–50
7. Sahih Bukhari
8. Alkhateeb, Firas. Lost Islamic History. London: Hurst Publishers. 2014. 85. ISBN 9781849043977.
9. Ochsenwald, William. The Middle East: A History. Boston: McGraw Hill. 2004. 90. ISBN 0072442336.
10. "Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population". Pew Research Center. October 7, 2009. 2013-07-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-08-24. Of the total Muslim population, 11-12% are Shia Muslims and 87-88% are Sunni Muslims.
11. "Religions". CIA World Factbook. June 13, 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
12. "Mapping the Global Muslim Population". Pew Research Center. 7 October 2009. 25 December 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 July 2023.

Həmçinin bax

• Qədir-Xum
• Kərbəla döyüşü

Mənbə

• Holt, P. M.; Bernard Lewis. Cambridge History of Islam, Vol. 1. Cambridge University Press. 1977a. ISBN 0521291364.
• Lapidus, Ira. A History of Islamic Societies (2nd). Cambridge University Press. 2002. ISBN 978-0521779333.
• Madelung, Wilferd. The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge University Press. 1996. ISBN 0521646960.
• Tabatabae, Sayyid Mohammad Hosayn. Shi'ite Islam. Seyyed Hossein Nasr (trans.). Suny press. 1979. ISBN 0-87395-272-3.

Xarici link

• İraq şiəliyinin Səfəvidən əvvəlki İran üzərində dörd əsrlik təsiri