Toén ye un conceyu de la provincia d'Ourense en Galicia que pertenez a la Contorna d'Ourense.
| Esti artículu o seición necesita referencies qu'apaezan nuna publicación acreitada, como revistes especializaes, monografíes, prensa diaria o páxines d'Internet fiables. |
Datos rápidos Alministración, Tipu d'entidá ...
Zarrar
El términu municipal de Toén ta constituyíu por 41 nucleos de población arrexuntaos n'ocho parroquies: Toén, Moreiras, Mugares, Alongos, Trelle, Xestosa, Feá y Puga. Llenda colos conceyos de Barbadás pel este; al norte'l Ríu Miño dixebrar del conceyu d'Ourense; al sur col conceyu de Cartelle y pel oeste llenda con Castrelo de Miño.
Les zones de mayor altitú asitiar na franxa sur y na franxa esti, pero aun así nun esisten visos bien elevaos, yá que casi nun se superen los 600 metros. Les tierres del norte, oeste y centru del conceyu formen l'estensu valle del Ríu Miño. Esti ríu ta embalsado nel banzáu de Castrelo de Miño y los demás ríos, el Regatu de Puga, el Rego de Xestosa , el Rego de Fragoso , el Rego do Anguieiro (Feá)y el regatu do Valvon ( Feá) , el regatu de Quenlle, el regatu de Freixendo arramen les sos agües nel Rió y na cola del banzáu.
Hai un gran contraste nes temperatures, baxes pel hibiernu y altes pel branu, borrines persistentes y agües escases (unos 800 mm.).
La población municipal sufrió grandes cambeos a lo llargo del sieglu XX. En 1900 Toén cuntaba con 3.881 habitantes, algamando'l so máximu poblacional en 1950 (4.369).
La proximidá cola capital de la provincia frenó en cierta midida una emigración masiva como asocedió n'otros conceyos. Sicasí esti fechu nun torgar un descensu paulatín de la población dende 1950 hasta los nuesos díes.
Evolución de la población de Toén - dende 1900 hasta 2011 - |
1900 |
1930 |
1950 |
1981 |
2004 |
2007 |
2010 |
2011 |
3.881 |
3.875 |
4.369 |
3.474 |
2.573 |
2.649 |
2635 |
2511 |
Fontes: INE e IGE
(Los criterios de rexistru censal variaron ente 1900 y 2011, y los datos del INE y del IGE pueden nun coincidir.) |
El cultivu de la vide (namái en Freixendo, Alongos, Quenlle, Feá, Puga, A Eirexa de Puga y Reboreda) foi introducíu na zona polos romanos, que llegaron fai dos mil años atraíos pol oru del ríu Miño y los manantiales d'agües termales. Les primeres cites documentales que definen la zona como rexón estremada de producción de vinu daten del añu 928. Más tarde, nos sieglos XV y XVI, y gracies en bon parte al Camín de Santiago, el vinu de la contorna yera esportáu a dellos países europeos onde la so calidá yera bien apreciada. En 1932 reconocióse la Denominación d'Orixe Ribeiro, lo que la convierte nuna de les más antigües d'España, pero'l cambéu d'aldu escontra una viticultura autóctona y calidable empezó a partir de la so proclamación como Denominación d'Orixe Estremada en 1976.
Los productos más abondosos son la vide nel valle y la pataca y el centenu nel interior, pero la mayor parte de les tierres tán marcaes pola masa forestal, sobremanera poles carbes. El sector agrariu en Toén xira fundamentalmente en redol a la producción vinícola . La superficie dedicada a esti cultivu ye del orde del 53% de la superficie total cultivada. Les parroquies d'Alongos, Feá y Puga , pertenecen a la D.O. Ribeiro, siendo una de les zones de mayor producción de caldos autóctonos.
En rellación coles actividaes industriales destaca la esistencia de delles canteres de piedra de muncha importancia nel terciu norte del conceyu y en concretu en redol a los nucleos de Mugares, Puga y Feá( en Fea ye una planta de procesáu, que contamina'l mediu tocantes a polución y acústica, provocando desequilibrios vecinales).
- Xacimientos arqueolóxicos: A Piteira y O Loureiro (Moreiras) correspondientes al Paleolíticu.
- Castru de Trelle: Asitiáu a una altitú cercana a los seiscientos metros, na parroquia de Trelle, dende onde s'acolumbren los valles del Miño y Arnoya. Ye un castru de dos recintos, que se presenten en forma de dos terraces ovalaes, superpuestes y concéntriques cinxíes polos sos respeutivos terremplénes. Nun esisten más restos arqueolóxicos nel mesmu.
- Castru de Louredo: Emplazado ente les parroquies de Mugares y Alongos (Freixendo), nel mesmu llende col conceyu de Barbadás, y emplazado nel mesmu monte de Louredo. Nestes tierres hubo asentamientos dende dómines remotes, como indica l'afayu de numberoses útiles de piedra paleolícos y neolíticos. Darréu foi estratéxicu asentamientu en dómina castreña y medieval, quiciabes formando parte d'otros que controlaben el cursu del Miño, afayóse abondosa cerámica indíxena y romana decorada na zona, según documentos respeuto al castiellu de Louredo que foi donáu pol Rei al obispu d'Ourense creándose'l cotu de Louredo, que perteneció a la mitra ourensana.N'el so cercanía atopa'l "pozu Maimón" nel ríu Miño, onde foi asesináu l'obispu d'Ourense nel sieglu XV por Lope d'Alongos, que taba a sueldu de la familia noble de los Puga.
- Igrexa de San Pedro de Moreiras: Ilesia rural del s. XVIII que caltién restos románicos. Fachada de decoración barroca, rematada por dos torres desiguales, de traza renacentista con puerta adintelada a la qu'acompañen dos pares de columnes exentes. Barandiella de piedra rematando nel primer cuerpu de la fachada. Rematáu tou ello con pináculos y escultures. Dos torres: remate piramidal(norte) y na cúpula (sur). Nel interior destaca'l retablu góticu con pieces d'imaginería de gran valor artísticu. L'altar mayor del s. XVI presidíu pola imaxe de la Purísima. Planta de cruz llatina que caltién nel so muriu sur restos románicos (sillares y aspilleras). Amplies dimensiones, cuerpu levado sobre'l cruceru, presbiteriu más altu que la nave.
- Igrexa Parroquial de Santa María de Feá:Ilesia románica de finales del sieglu XII principios del XIII. Conserva gran parte del edificiu románicu de planta y ábside rectangular. Nel interior l'arcu triunfal ye apuntáu. Nel esterior destaca la puerta llateral d'orixe románicu, los canecillos, ente los cualos hai distinta iconografía. Nel testeru del ábside destaca'l Agnus Dei, cola cruz de traza complicada.
- Igrexa de Santa María de Mugares:Ilesia rural (postreru terciu del s. XVI) d'estilu monumental con una fachada plateresca que presenta dos torres de notable volumetría, formaes por dos cuerpos de base cuadrada que se rematen con cornisa que sobresal, ye de planta rectangular y dimensiones considerables. Destaca por el so estilu yá que ye unu de los pocos exemplos con formes renacentistes de la provincia. Consta de puerta d'arcu de mediu puntu formáu por dovelas, frontón triangular imposta de separación de cuerpos. Nel interior destaquen les pintures al frescu del manierista Banga con formes miguelangescas. Interesante casa parroquial adosada.
- Capela de Mugares:Como peculiaridaes destaquen el mayor llargor de la capiya tresversal que llonxitudinalmente, la espadaña con un únicu arcu de mediu puntu y el zarru de sillería granítica.
- Fonte pública de Mugares: Fonte y llavaderu conxuntu de serviciu domésticu. La bóveda de mediu puntu formada por dovelas de piedra granítica sirve pa cubrir l'espaciu interior de la mesma.
- Palombar en Mugares: Palombar de planta circular, murios de sillería granítica y cubierta de texa. So la cubierta una corona de piedra bordia'l perímetru de la fachada.
- Cabaceiros (grupu d'horros - Mugares): Grupu d'horros d'amenorgaes dimensiones. Estructura de madera, zarramientos de madera. Cubierta de texa curva a dos agües. Asitiaos bien sobre pies derechos o bien sobre sillares enterizos.
- Igrexa de Santa María de Toén: Ilesia d'orixe románicu, anque na actualidá los restos son escasos. La portada ye renacentista, onde lo más destacao ye la puerta d'accesu adintelada y una sola torre nel llateral derechu. Ta formada por una nave de planta rectangular, col presbiteriu más eleváu y sacristía adosada a ésti na so parte delantera. Murios de sillería isódoma.
- Capela de San Xoan de Fondón: Una nave de planta rectangular. Murios de sillería granítica. Senciella fachada con dos buecos rectangulares flanqueando la puerta adintelada y una sola espadaña con arcu de mediu puntu. Pela redolada de la capiya ye costume que los vecinos celebren les festividaes n'honor de San Xuan.
- Igrexa de Nosa Señora dos Anxos en Trelle: Planta rectangular. Murios de sillería. Fachada con puerta adintelada y espadaña de dos cuerpos: l'inferior de dos arcos ximielgos y el superior d'unu solu.
- Casa de Sacu (Outeiro-Alongos): La casa na que'l nació Juan Antonio Saco y Arce, ta asitiada nel barriu d'Outerio. De gran tamañu ye d'estructura propia d'estes casa señoriales, tenía capiya propia, portalón blasonado con un escudu partíu con cimera vuelta al diestru, que lleva les armes de los Feijoo y de los Martínez. La casa foi construyida nel sieglu XVIII por D. Roque Martínez, abá de Santa María de Larouco y el so anexu Santa María de Sadur. Murios de sillería de zarru decoraos con almenes.
- Casa da Corredoira (Alongos): Na parroquia d'Alongos atopamos con otra casa d'escudos cuartelados con armes de los Enriquez, Puga y Pereira. Nel añu 1701 yeren dueños d'esta casa Don Montés Novoa Puga amás de la so esposa Dª Isabel de Cárdenas.
- Palaciu do Olivar: Atópase na parroquia de Puga. La casa d'Olivar pertenecía a mediaos del sieglu XIX a D. Fernando de Puga (dueñu y señor de munches tierres y cases de la contorna). Nél destaca l'altor del so zarru formáu por sillería de piedra y la puerta d'entrada nel palaciu. Foi adquiríu pol marqués de Sala Partinico, Manuel Thomás de Carranza y de Luque y na actualidá pertenez el so fíu'l marqués de Sala Partinico, Antonio Pablo Thomas de Carranza y Franco.
- Hospital Psiquiátricu de Toén: Inauguráu en 1959 nesti hospital tuvieron gran protagonismu los profesionales que trabayaron nel mesmu arrexuntaos en redol a la figura y la obra de Manuel Cabaleiro Goás. Equí pasó dellos branos la popular psicóloga ourensana Elena Ochoa empecipiándose nel mundu de la psicoloxía aprovechando que Manuel Cabaleiro yera amigu de los sos padres.[ensin referencies]
- Castru de Trelle: Dende él puédese almirar los valles de los ríos Miño y Arnoia, gracies a qu'algama 600 metros d'altitú.
- Petu das Ánimes en Puga: Petu d'arquiteutura arquitrabada asitiáu na llocalidá de Puga. Percima de la cornisa tien un remate como un arcu de mediu puntu, nel interior una tabla que tuvo pintada anque agora la so policromía ta deteriorada y na inferior presenta una pieza de llagar.
- Cruceiro de Feá: ye un cruceiro llabráu en granitu compuestu por trés pieces ta asitiáu nun encruz de caminos del pueblu.
- Festa de Santa María (Xestosa, 24 d'agostu)
- Festa de San Xoan (Fondón y A Gradeira, 24 de xunu): Romería que se suel realizar en redol a l'alamea qu'esiste alredor de la Capela de San Xoan en Fondón.
- Festa de San Pedro (Moreiras, 29 de xunu)
- Festa da Nosa señora dos Anxos (Trelle, 2 d'agostu)
- Festa de San Roque (Alongos, del 16 al 19 d'agostu)
- Festa do San Antón (Toén, del 6 al 7 de setiembre)
- Festa dos Remedios (Feá, del 8 al 9 de setiembre)
- Festa da Virxe do Perpetuu Socorru (A Eirexa de Puga, 12 y 13 de setiembre)