El senabrés (pachuocu o machuecu pa los sos falantes) ye un dialeutu del idioma asturllionés que se fala na comarca zamorana de Senabria, anque dellos de los sos trazos llingüísticos penetren en Portugal.
Más información Senabrés Variedá del asturllionés, Estatus oficial ...
Zarrar
La mayoría de los llingüistes enmarquen al senabrés como una variedá del asturianu occidental. Por embargu, amuesa una serie de carauterístiques propies y orixinales que lu doten d'una personalidá autónoma dientro d'esti bloque, siendo una fala que venceya les modalidaes de Llión col mirandés[1].
Anguaño alcuéntrase nun claru retrocesu, al ser los más de los sos falantes persones d'árees rurales y d'edá avanzada. Ello ye que too paez apuntar a una pronta desapaición.
El senabrés presenta los principales rasgos xenerales del asturiano-llionés:
- Diptongos qu'entamen nes vocales breves llatines /ŏ/, /ĕ/ : tierra, puorta. Xavier Frías afita que'l diptongu /ue/ ye advenedizu pol influxu del castellanu, y que ye /uo/ l'autóctonu de Senabria. Dase asina; güollu, muolla, cuollu, güoitu ‘ocho’, güoi. El diptongu apaez tamién énte /n/: entuonces, fuonte, puonte, escuonde.
- Mantenimientu del fonema inicial y intervocálicu /F/ llatín: fuou, fame, fumu.
- Palatalización de la inicial /l-/: lleite, llume, lluna, lleiña.
- Acabos verbales tien, diz, sal, val, quier, etc.
- Encoyimientu del conxuntu secundariu /-m'n-/ a /-m-/: fame, llume, nome. Sicasí dase'l resultáu /–mbr-/ nes pallabres derivaes: llumbreira.
- Caltenimientu del grupu interior /-mb-/: llamber, llombu.
- Reacción contra hiatos col inxertu de yod epentética: trayere, ouyere, cayere, breya < brea < breda.
- Piesllu del vocalismu final átonu: cuontu, perru.
- Cayida secundaria de /d/ nel sufixu llatín –atem: ciudá, universidá.
Concuaya tamién col asturianu occidental nos vinientes trazos:
- Caltién los diptongos decrecientes /ei/ /ou/. poucu, cousa, outru, cantéi, falóu.
- Desconoz el neutru de materia.
- Mesmo que nes faces C y D, inxerta /u/ pol influxu de /w/ na sílaba viniente: augua, yeugua, fraugua.
- Mesmo que nes faces C y D amiesta -e paragóxica tres imperativos: falade, bebede. Infinitivos: comere, bebere. Y tres llíquida: cárcele, pastore, mullere.
- Mesmo que nes faces C y D, vocaliza'l conxuntu llatín /kt/: lleite, ñuoite.
- Mesmo que nes faces C y D, fai /ch-/ nos conxuntos llatinos pl-, kl-, fl-: chuvia, chave, chama nun siendo nel curixegu de Santa Cruz d'Abranes que fai l'africada alveolar /ts/ tsuvia, tsave[2].
Magar d'ello, xébrase del asturianu occidental no siguiente:
- Concasa col gallegoasturianu nos artículos definíos el, a, us, as. Y nos indefiníos un, ua, unos, uas.
- Concasa col gallegoasturianu nel desendolcu de los conxuntos d'oclusives torgaes con llíquida /pl/ y /bl/ > /pr/, /br/: ñubre, igrexa, prombu, praza, Tamién col sufixu –abile: probabre, incribre.
- Concasa col Mirandés nel desenrollu de los conxuntos llatinos -k'l-, -g'l-, -ly- > ll: muller, abella, ñavalla, collere.
- Caltién un triple estremamientu en participios y xerundios acordies coles trés conxugaciones: cantandu / cantáu, bebendu / bebéu (bebiéu en S. Ciprián), comindu / comíu. Ye un trazu únicu en tol dominiu.
- Palatalización de /n-/ y /nn/: ñuosu, ñuovu, ñuoiti, cabaña, ñabu, ñavidá. Concuaya col cabreirés y asturianu centro-oriental.
- El diminutivu íguase col sufixu -icu: vallicu, caminicu, irmanicu, bonicu.
- Mantién la conxunción y.
- Pese a la fechura del sufixu -inum en inu (caminu, mulinu), sí palataliza'l conxuntu ino+eiru: muliñeiru, diñeiru, camiñeiru.
- Anticipación nos conxuntos -orium/-arium/-oriam/-ariam: eiru, lladeira, llameira, cuoiru, salmuoira.
- Palatalización ic > ig > i: amíu 'amigu', barría ‘barriga’, formía ‘formiga’, fíadu ‘fégadu’, fíu 'figu'.
Suelen estremase dos grandes árees. El senabrés nortizu ye'l de mayor estensión y contién una fala na parroquia de San Cibrián con trazos orixinales al que los falantes denomen charru. Al sur allúgase'l curixegu. Les sos isogloses son:
- El senabrés nortizu fai l'artículu del complementu indireutu en -le/-les, y namás nel sur dase -lle/-lles. Asina, contóu-le frente a contóu-lle.
- Los conxuntos llatinos /i-/, /gi-/, /ge-/ faense nel norte col fonema /j/ (como en castellanu): jañeiru, gelar, jeira, jubu, juñir, frente al sureñu xañeiru, xelar, xubu, xuñir.
- La fala del sur camuda'l conxuntu –cc-, viniente les más de les veces del diminutivu, en ts. Asina dizse fontanitsu ‘fontanicu’ vallitsu ‘vallicu’ y eitsí ‘equí’.
- La tercer persona plural del perfectu faise nel norte –onen y –onun nel sur: cantonen/cantonun, baillonen/baillonun.
Modalidá de San Ciprián
Dientro d'esta variedá llingüística hai que señalar la fala de San Ciprián. La so diferencia radica en que ye la única modalidá occidental que poseye los plurales femeninos en -es y los tiempos verbales en -en, como n'asturianu central, si bien la so pronunciación ye más averada a una /i/. Asina, sería "couses" frente a "cousas" y "es cases" frente a "las casas".
Trazos senabreses en Portugal
Ya na llende con Portugal (Guadramil y Rueidenore) dase una tercer fala, güei mui erosionada, rellacionada enforma col senabrés. Ésta presenta una bayura de traces gallegoportugueses. Les sos carauterístiques mixtes defínenla como una fala de transición ente dambos dominios.
- A diferencia del senabrés y del dominiu asturllionés, nun palatiza la /l-/ inicial: leite, lume, lua. Amás reduzse la xeminada llatina /–ll-/: cabalu, ela, elos, elas.
- A diferencia del senabrés que fai los posesivos en "mieu, tou, sou", esta fala casa colos galaicos "mieu, teu, seu".
- A diferencia del sufixu senabrés -inu/-ina (caminu, sobrina, mulinu) danse nel sur les formes camiñu, sobriña, touciñu.
- A diferencia de los sufixos senabreses masculinos singulares irmanu, chenu, bonu, y plurales irmanos, chenos, corazones, danse nesta faza les formes singulares irmán, chen, bon, y les plurales irmáns, chens, corazóns.
- A diferencia de los sufixos senabreses femeninos singulares irmana, chena, bona, y plurales irmanas, chenas, bonas, danse nesta faza les formes singulares irmá, chea, bo, y les plurales irmás, cheas, bos.
- Palatización de los verbos poñu, teñu, veñu, frente a les formes xenerales en Senabria tengu, vengu, pongu.
- A diferencia de los indireutos senabreses diou-le / diou-lle, rexístraxe'l galaicu o diou.
- Non palatalización de /n-/ nin /nn/: nuosu, nuovu, nuoite, cabana.
- Ráramente y contra'l criteru de Senabria, desendolcu de los conxuntos llatinos -k'l-, -g'l-, -ly- > y: muyer, abeya, coyere.
Senabrés nortizu
Vengu achegare'l tou caballu p'abaixu das llameiras. Eillí junta'l carballicu da igrexa taban juñidas as tuas irmanas comendu coñus tous sobrinus, y trujónenme ua cuonca de lleite con ñatas. Faléi con eillas y a us fillicus cuntéi-les el cuontu da lloba y us uoitu cabriticus. Lluogu continuéi'l mieu caminu.
Senabrés nortizu. Faliella charra
Vengu atsegare'l tou caballu p'abaixu des llameires. Eillí junta'l carballicu da igrexa taben juñídes es túes irmanes comendu coñus tues sobrinus, y trujónenme ua cuonca de lleite con ñates. Faléi con eilles y a us fillicus cuntéi-les el cuontu da lloba y us uoitu cabriticus. Lluogu continuéi'l mieu caminu.
Senabrés del sur. Curixegu
Vengu achegare'l tou caballu p'abaixu das llameiras. Eillí xunta’l carballitsu da igrexa taban xuñidas as tuas irmanas comendu coñus tous sobrinus, y truxónunme ua cuonca de lleite con ñatas. Faléi con eillas y a us fillitsus cuntéi-lles el cuontu da lloba y us uoitu cabrititsus. Lluogu continuéi'l mieu caminu.
Senabrés de Portugal
Veñu achegare'l teu cabalu p'abaixu das lameiras. Eilí xunta’l carbayicu da igrexa, taban xunidas as tuas irmás comendu conos teus sobriños, y truxónonme ua cuonca de leite con natas. Faléi con eilas y a us fiyicos cuntéi-lles el cuontu da loba y us uoitu cabriticos. Luogu continuéi'l mieu camiñu.
El Sanabrés carauterización del dialeuto” Xavier Frías Conde. 1998
Toponimia menor del noroeste de la provincia de Zamora: 3. Santa Cruz d'Abranes con notas sobre el machuecu curixegu" en Lletres Asturianes Númberu 79. David García López & Ricardo Boyano Andrés.
Estensu estudiu del Senabrés
España
Senabria
