From Wikipedia, the free encyclopedia
Xenxis Kan (mongol: Чингис Хаан, chinu: 成吉思汗 pinyin: Chèngjísī Hàn, turcu: Chengez Khan, Chinggis Khan, Chingis Khan), tamién escritu Genghis Khan, Cingiz Jan (pronunciación en mongol: /ʧiŋgɪs χaːŋ/ que significa en llingua mongol «L'emperador de tolos homes».
Genguis Ḥan | |||
|---|---|---|---|
 | |||
1206 - 18 agostu 1227 ← ensin valor - Tolui (es)  , Ogodei → | |||
| Vida | |||
| Nacimientu |
Dulun-Boldaq (es) , circa 31 de mayu de 1162 | ||
| Nacionalidá | Imperiu mongol | ||
| Muerte | Yinchuan, 18 d'agostu de 1227[1] (65 años) | ||
| Sepultura | valor desconocíu | ||
| Causa de la muerte |
caída de caballo (es) | ||
| Familia | |||
| Padre | Beierzhijin Yesugai | ||
| Madre | Hoelun | ||
| Casáu con |
Borte (es) Chahe (es) Qiguo (es) Hedaan (es) Yesugen Gunibiesu (es) Yesui Khulan Ibaqa beki | ||
| Fíos/es | |||
| Hermanos/es |
Shuozhihaer Bieketieer Bieligutai Hachiwen Tiemuge Tiemulun | ||
| Familia |
ver
| ||
| Pueblu | Bordjiguines | ||
| Oficiu | líder militar, xefe tribal, monarca | ||
| Serviciu militar | |||
| Cuerpu militar |
ejército mongol (es) | ||
| Lluchó en |
invasión mongola de Corasmia (es) conquista mongola de la dinastía Jin (es) batalla de Dalan Baljut (es) batalla de Yehuling (es) batalla del Indo (es) Conquista mongola de Xia occidental (es) | ||
| Creencies | |||
| Relixón |
tengrianismo (es) | ||
 | |||
 | |||
Ñació en Khentii Aimag (?) Delún Boldaq(?) cerque de Chitá 1162 (?) y morrió en Gansu'l 18 d'agostu de 1227. Foi un príncipe mongol qu'unificó a les tribus nómades d'esta etnia del norte d'Asia, fundando'l primer Imperiu Mongol. El so verdaderu nome yera Temüjin que quier dicir "l'aceru más finu" (tamur-ji). Baxo'l so lideralgu, los mongoles entamaríen una folexada de conquistes qu'enancharía el so dominiu a un territoriu vastísimu, ocupando dend'Europa Central fasta'l Sur d'Asia. Nel marcu d'esta espansión, les hordes mongoles conquistaríen importantes reinos d'Asia, como l'Imperiu Jin del norte de China (1211 - 1216), l'Imperiu Tangut, el reinu Kara-Kitán y l'Imperiu de Jorasmia.
La ortografía más frecuente d'esti nome nes llingües europees ye "Genghis Khan", sofitada na pronunciación persa del nome. La lletura correuta n'asturianu d'esta versión persa sería "Xenguis H.an/Jan (Kan)". Per otru llau, la transcripción asturiana más fiel a la pronunciación mongola sería "Xinguis H.an/Jan (Kan)". Por últimu, la pronunciación n'asturianu más averada al términu ye la tresllación del nome escritu, de la ortografía más usada nes llingües europees davezu, esto ye: ʧiŋgɪs χaːŋ/"Genghis Khan"/"Xenxis Kan". El términu H.an/Jan (o "Kan"), etimolóxicamente vien a ser "príncipe" en persa, metantu que la pallabra "Xinguis" ye "océanu" o "universal", esto ye: "Príncipe Universal". Faciendo alusión a esti títulu, la ciudá de Beixín, coñocióse nes llendes fuera de China pol nome de Cambaluc (ó H.anbalic) na dómina de dominiu mongol (ver viaxes de Marco Polo o Ibn Battuta)
El nome orixinal de Xenxis Kan yera Temüjin ("L'aceru más finu", tamur-ji. La versión china ye: T'ie mou jen, que significa, Home supremu na tierra) y ñació nún ámbitu aristocráticu, nuna sociedá fonderamente “feudal”. Pertenecía al poderosu clan Borjigin y yera fíu de Yesugei-Baghatur, poro, ñetu d'ún talu Qabul kan que fostilizara les llendes de la China yuchen y caltenía el títulu de khagan
Como descendientes de Qabul Kan, el clan de Temujin tinía un altu rangu, magar que nun parez que tuvieren munchu poder darréu que los mongoles nun yeren uno de los pueblos más poderosos de la estepa. Sicasí, la favoratible situación de Temujin y el so clan, viose torgada pola muerte de Yesugei, envelenáu polos tártaros, y el desdexu de los clanes que sofitaben a Yesugei, darréu que daquella l'heriede nun sería mayor de diez años. Dende esi entóncenes, la familia de Temujin (él, so má, y los sos seis hermanos) viéronse na probeza, alimentándose de la recolleción agrícola y la piesca, empiorao pola escorribanda que-yos facíen los clanes rivales, n'especial el de los «taichi'ut» qu'arranaben al «h.anatu» (de H.an/Kan)dexáu llibre pola muerte de Yesugei.
Nesta dómina, pola mor de les razzies ya pequeñes incursiones, asina como d'otres xeres, entamó a ganase la fidelidá d'individuos xóvenes, delles vegaes col so mesmu problema, que xuniéronse a él. Hai de solliñar un personax d'abonda emportancia, que foi Jamuka, un xoven de sangre noble que fizo xuramentu "d'anda" (d'hermanu) con Temujin. Nun se pon en dubia que l'alta casta de Jamuka, aidó una micada al so anda a xubir posiciones na carrera haza'l poder.
Asina entamó a ensamblase el guañu de la so futura guardia imperial. Pero más importante que'l sofitu de Jamuka foi'l d'ún antiguu aliáu de so pá que fuera anda d'esti: Toghril, Jan de los keraitas, qu'aceutólu como un xefe en segundes. La so posición, agora favoratible, xunida al magnetismu con Temujin, dio-y entá más homes voluntarios nes sos files.
Nesti intre, prodúzse un casu qu'afita entá más el poder de Temujin: la so muyer Borte (tamién Börte o Bortei) foi raptada por un clan merkita. Nesi entós Temujin tinía yá la clas afayaíza pa poder pidir sofitu militar y per duana del clan de Jamuka, el clan merkita foi derrotáu y l'allugu del futuru Xenxis Kan, encontáu.
Griesques ya rivalidaes pol poder, finaron nuna separtación de Jamuka y el so anda, talo foi, que'l primeru intentó desencontar el sofitu a Temujin, pero per aciu del llinaxe, l'abicañu presonal o de meyor allugamientu social, dellos clanes baxo'l mandu de Jamuka separtáronse d'él pa sirvir baxo'l mandu de Temujin.
A fines del sieglu XII los yuchen en China, promovieron una campaña escontra los tártaros, a los qu'utilizaran enantes pa desaniciar a Qabul Kan, y qu'agora yeren abondo fuertes, entamando a ser una amenaza. Pa ello, propunxieron a los clanes keraitas (baxo'l mandu de Toghril) lluchar escontra los sos vecinos pol oeste metantu los yuches embatíen pel sur. Al delláu del so aliáu llucharía Temujin y los sos homes.
Cuandu finó la campaña, los tártaros dexaron de ser un pueblu independiente y foron arreyaos al poder de dambos clanes. Los chinos dieron títulos a los sos aliados, pero nestos reflexábase una sobordenación de Temujin a Toghril, que recibió'l títulu de Wang (rei). Dempués d'esta victoria, dambos aliados siguieron col sometimientu de les tribus cercanes, enanchando entá más el so poder. Y Jamuka, güeyando l'espoxigue, xuntó n'ensame a toles tribus descontentes o encerriscaes o Temujin y el so aliáu.
Wang-Jan Toghril, seique tamién ablucáu pol espoxigue de poder de Temujin, (agora'l so anda), o per aciu de la so edá, entamó a desendolcar un xeitu reaciu a collaborar, hasta que surdió la dixebra. Dafechu, l'enquiz foi la ñegativa de Wang-Jan a dar a la so fiya en casamientu de Jochi (fíu mayor de Temujin), el fechu acabó cola dixebra y el preentamu pa la guerra ente dambes partes. El Wang-Kan alióse con Jamuka y púnxolu al mandu del so exércitu. Cuandu entamó l'amarraza, les dixebres internes ente'l bandu de Jamuka y Toghril, aportáronlos al desaniciu, y dellos clanes dexaben el llau de Jamuka pa xunise al de Temujin, nel qu'albidraben meyor futuru.
D'esta mena foi la cayía de los keraitas y la fin de la so esistencia como clan independiente. Agora'l poder que más amenaciaba al futuru Kan, yeren los naimanos, que sentíense a socaire y abellugaos por Jamuka y los sos acólitos. Los naimanos foron aína derrotaos y sometíos (magar que dellos seutores ficiéronlo de mena voluntaria) y Jamuka foi apresáu y muertu. Los restos del clan merkita, foron desaniciaos dafechu por Sübedei, miembru de la guardia presonal de Temujin, y personax qu'aportaría a ser el más rellumante comandante al serviciu del Kan.
Nel añu 1206, celébrase un quriltai nes orielles del ríu Onon, que tradicionalmente siñálase como'l puntu decisivu na vida política de Temujin. Nesti intre, toma'l títulu de H.agan y el nome de Xenxis Kan (H.an) ʧiŋgɪs/ océanu; χaːŋ/ universal. Tamién ye nesti puntu cuandu toles tribus que ensamaben la "confederación" pasen a denomaes mongoles y ye abondo dable que la Yasak prolmugárase nesti quriltai
Nún periodu de tiempu curtiu, sometióse a los oirates, a los kirguises, y tamién a los uiguros. Y una vegada afitaes les bases d'esti gran poder, entamó el verdaderu espardimientu, ye dicir, la invasión de les grandes potencies sedentaries que llendaben con Mongolia.
Hai milenta teories que despliquen les sides del entamu d'esti espardimientu: españamientu demográficu en Mongolia nel sieglu III, o la seca de los pastiales qu'empuxara a les xentes a guetar territorios nuevos, pero dablemente la que meyor lo desplica ye la que se sofita na propia mena de ser del réxime: les tribus de les estepes taben xuníes principalmente, pola vía militar. Si nun-yos daben un oxetivu nidiu, l'ensame de tribus dixebraríense como ya pasara n'otres dómines. Yera importante guetar un enemigu común, y si arriendes podía fornir ayalgues pa toos, meyor. Asina, plantegóse la idea que los pueblos nómades allampaben: la conquista de China.
China taba dixebrada nel sieglu XII en cuatro reinos, el primero en ser atacáu foi'l de Hsi-hsia o Xixia. Los pueblos de la llende, nún entamu aliaos de los chinos, escomencipiaben ya por estes feches a perder la so lealtá haza los chin y tres d'unos fuertes ataques capitularon y sometiéronse al poderíu mongol. Faise necesario solliñar la minuciosidá de Xenxis Kan, que siempres enantes d'invadir a un pueblu más avanzáu, recoyía tola información dafechamente per aciu de los habitantes de les llendes o, munches vegaes, polos comerciantes, cásique siempres musulmanes, a los que-yos convenía tener les estepes baxo'l mandu d'ún solu caudillu. Con esti reinu baxo'l so xugu Xenxis Kan ya tinía una base afayadiza p'atacar a los yuchen, arriendes que deprendía y ganaba esperiencia na hora de combatir ciudaes sedentaries fortificaes.
L'ataque a los chin viose como un conflictu de calter nacional ya racial nes que los pueblos turcu-mongoles, xuníense escontra los pueblos qu'ocupaben les provincies septentrionales de China. D'esta mena, lo öngutos que curiaben les llendes nortices de los chin y otros pueblos como los ch'i-tan (kitan), xuniéronse aína a la causa mongola. Asina Xenxis Kan aportó hasta Beixín nel 1214, magar que la ciudá foi tomada un añu más sero por Muqali, unu de los sos xenerales, requiriéndose l'atención del Gran Kan nel oeste.
Pocu dempués, l'avance mongol en China detúvose, dablemente per aciu de dos factores: per un llau, Xenxis Kan, camentaba que la entrada na fondura de la China diba derrangar les fuercies del so exércitu, y arriendes, dexábenlu a la suerte de dalgunos pueblos nómades non "adomaos" qu'allugábense nos sos flancos y que podíen aprovechar el momentu pa da-y un duru cotazu al so exércitu; y per otru llau, el sur de de la China alcontrábase nuna situación abondo más favoratible que la estaya del Norte, que yera más feble.
El dominiu dafechu de China, nun aportaría hasta la dómina del ñetu de Xenxis Kan: Cublai Kan.
Nesta situación, Xenxis Kan detuvo'l so avance en China y tornó pa elliminar dalgunos ñucleos de resistencia naimana y merkita na estaya del Altai
El derrangáu líder de los naimanos abellugábase col restu del so exércitu nel reinu de Kara-kitai y sustituyera a los turcos musulmanes nel gobiernu. Nesi intre, dellos de los sos vasallos amestáronse nes fileres del Kan mongol; Küchlüg (el líder naimanu) tomó represalies escontra los traidores y escontra dalgunos greyos islámicos que lu sofitaben. D'esta mena, daquellos que s'amestaren al Kan, pidiéron-y aida y Jebe (otru xeneral de la guardia de Xenxis Kan) aportó al reinu de Kara-kitai con un exércitu mongol y foi acoyíu como un lliberador, baltando a Küchlüg en 1218 ya axuntando el reinu de Kara-kitai al ñaciente imperiu mongol.
Asina, per primer vegada, l'anchu imperiu mongol tinía una llende col estáu musulmán del Jwarizm, gobernáu pol sha Ala al-din Muhammad. Esti yera un puntu comercial abondo importante, y Xenxis Kan intentara facilitar un pasu llibre de mercaderes a tola estensión del imperiu, polo que nún entamu nun asemeyaba tener visos de atacar ésti estáu. Sicasí, el gobernante de Jwarizm atacó una caravana que tornaba de Mongolia, y qu'arriendes portaba una misión diplomática mongola, ñegándose más sero a pagar retribución pol saquéu y asesinatu de los sos miembros. Esto, y la tentación de remanar dafechu toles rutes comerciales ente oriente y occidente atenllaron a Xenxis Kan del llau d'atacar a los musulmanes.
Otra vegada, recoyendo información de los mercaderes, iguó con curiáu el so ataque, que dixebró en tres greyos. El sha, que nun tenía munchu enfotu nel so exércitu por refriegues internes, dixebrara los sos homes en greyos pequeños, fáciles d'asaltar por separtao, quiciabes p'asegurar que'l fautor militar nun fora enforma decisivu. La dexunión dientru del estáu musulmán, y el xeitu del sha, fuxendo cola corte en cuantes los mongoles ficieron aparición, allanaron el camín d'una victoria de Xenxis Kan y los sos xenerales. Asina, afaró Bukhará y Samarcanda, que fuera capital de Jwarezm, metantu dos xenerales marchaben sobro otres ciudaes al norte y al sur.
L'heriedu del sha Jalal al-Din, y bon estratega, tenía el sofitu del pueblu. Enfrentóse a los mongoles col exércitu qu'algamo a rexuntar de so pá y pese a enfrentase al tueru gruesu del exércitu mongol, pudo haber fecho daqué de nun ser poles resmes ya lluches internes. L'avance mongol foi imparable y nel 1223 el reinu de Jwarizm foi dafechamente conquistáu pol Gran Kan.
Desmpués d'esto, Xenxis Kan, dedicóse a afogar revueltes y a afitar el so poder nel este, n'especial na estaya de Hsi-Hsia, que nun quixo unviar tropes pa la cabera campaña, acollumbrando ya albidrando el Kan biltos de rebelión. Estos biltos nun s'afararon dafechu hasta la muerte del Gran Kan nel añu 1227
Los mongoles yeren un pueblu guerreru au tolos homes llibres (de la aristocracia) entrenábense pa guerriar dende xóvenes con una tradición de xinetes enforma poderosa y antigua. Esto, xunío a les reformes radicales qu'introduxo Xenxis Kan na organización del exércitu (dixebra d'esti en greyos del 10.000 (tumen), 1.000 (mingghan), , 100 (jaghun), y 10 (arban), homes, el emplegu d'una rede de mensaxeros pa unviar mandaos, afitamientu d'unos comisarios de lloxística p'abastecer caballos de refresu y equipu, y por supuestu, la so guardia personal (ensamblada por fíos y otros familiares)), xugaron un papel clave en tola historia del Imperiu Mongol. Nel exércitu la desciplina yera severa: Si ún home d'una arban desiertaba, executaben a tola arban. Si yera l'arban la que desiertaba, entós executábase dafechu a tola jaghun.
Xenxis Kan, dixebró los sos exércitos en unidaes decimales. Magar que ya-yos yera familiar a los turcos y a los mongoles esti sistema, Xenxis Kan, introduxo una inovación al formar les unidaes meciendo etnies y tribus, que meyoró la xuntanza interna del exércitu nos niveles más fundamentales.
L'exércitu taba formáu cásique namái por caballería, y más sero tuvo un greyu d'inxenieros pa facer los asedios. L'arcu yera l'arma más efeutiva y temío de los mongoles. Yera un arcu pequeñu, cenciellu d'usar metantu cabalguiaben y mui tensáu que facía que les fleches algamasen 350 yardes, y teníen talu puxu que atraviesaben les armadures.
Los soldaos teníen ropes que yos facíen soportar el cutu y cargaben con tolo que-yos dexara facer grandes viaxes ensin facer de les sos montures caballos de carga n'arróu d'animales de guerra. Castigábase a tolos que calteníen los arbíos de guerra en mal estáu.
La comida yera a base de yogurt y kumiz (llechi de yegua formientao, esto ye: una bebida alcólica) y una bolsa de miyu (panicum miliaceum) que duraba varios díes.
La formación que usaben davezu los mongoles, tafa fecha en dos llinies de caballería pesao al frente y tres llinies de caballería llixero darrera; ésta adelantábase y usaba los sos arcos pa dempués retirase y dexar pasu a la afaradora caballería pesada.
El caballu mongol, deriváu del tarpán yera pequeñu ya ensuchu, bien adiestráu pa la guerra. Algamaba unos 15km/h, y los estribos dexaben disparar al xinete metantu ésti se desplaciaba a gran velocidá.
Otru aspeutu mui importante na organización militar de Xenxis Kan son les comunicaciones. Fizo yans o puntos de posta pa los mensaxeros con comida, bebida y caballos de repuestu. Xenxis Kan enxamás fizo campaña ensin enantes recoyer tola información sobro l'enemigu. Yera vezu el que los espías viaxasen nes caravanes comerciales. Usó la guerra psicolóxica ya impuso un réxime de llercia en munches estayes conquistaes pa esparder la medrana ente la población.
Otra de les ventaxes estratéxiques del exércitu mongol, yera el descoñocimientu que los sos enemigos teníen sobro ellos, siendo enforma abegoso pa los adversarios calcular el so númberu. Usaben engañifes como montar moñecos nos caballos sobrantes, por exemplu. Eso, y la gran movilidá de los exércitos esteparios, ponía el fautor sospresa siempres del so delláu.
Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Xenxis Kan.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
