Alto Gállego
From Wikipedia, the free encyclopedia
Alto Gállego (Alto Galligo n'aragonés) ye una contorna asitiada al norte d'Aragón y qu'ocupa la práutica totalidá del cursu altu del ríu Gállego. La capital alministrativa ye Sabiñánigo.
.svg)
| Alto Gállego | |
|---|---|
| Alministración | |
| País |  España |
| Autonomía |  Aragón |
| Provincia |  Provincia d'Uesca |
| Tipu d'entidá |
comarca de Aragón (es)  |
| Capital | Samianigo |
| Xeografía | |
| Coordenaes | 42°38′N 0°09′W |
|
| |
| Llenda con |
Somontano de Barbastro (es) , La Jacetania, Hoya de Huesca y Sobrarbe |
| Demografía | |
 | |
La contorna engloba a los conceyos de Biescas, Caldearenas, Hoz de Jaca, Panticosa, Sabiñánigo, Sallent de Gállego, Yebra de Basa y Yésero.
Llenda al oeste cola Jacetania, al este col Sobrarbe y el Somontano de Barbastro, al sur cola Hoya d'Uesca y al norte con Francia (departamentos de Alto Pirineos y Pirineos Atlánticos). Ta allugada ente'l Prepirineo y el Pirinéu y les altitúes de los nucleos habitaos bazcuyen ente los 650 y los 1.300 metros. Atópase arrodiada de grandes montes de más de 50.000 hectárees.
Parte del so territoriu ta ocupáu pol Parque natural de la Sierra y los Cañones de Guara y el Monumentu natural de los Glaciares Pirenaicos.
Sierra y Cañones de Guara
#Alcontrar na provincia d'Uesca, nes contornes d'Altu Gállego, Hoya d'Uesca, Sobrarbe y Somontano de Barbastro. Toma los conceyos de Abiego, Adahuesca, Aínsa-Sobrarbe, Alquézar, Arguis, Bárcabo, Bierge, Boltaña, Caldearenas, Casbas d'Uesca, Colungo, Uesca, Loporzano, Nueno y Sabiñánigo.
Cuenta con 47 453 hai y una zona periférica de proteición qu'entiende otres 33 286 ha, siendo l'espaciu natural más grande de la comunidá. Les sos cotes d'altitú bazcuyen ente los 430 metros nel ríu Alcanadre hasta los 2 077 del picu de Guara.
Foi creáu'l 27 d'avientu de 1990 sol nome de parque natural de la Sierra y Cañones de Guara.
Gracies a la so xeoloxía, ye un llugar aparente pa la práutica de barranquismo y esguilada.
Ye tamién LIC y ZEPA.
Glaciares pirenaicos
Alcontrase nes contornes d'Altu Gállego, Sobrarbe y Ribagorza, provincia d'Uesca.
Tien una superficie de 3 190 ha y otres 12 897 de zona periférica de proteición. La so altitú bazcuya ente los 2.700 y los 3.000 msnm.
El monumentu natural foi declaráu como tal el 21 de marzu de 1990, siendo ampliáu'l 23 de xunetu de 2002 y per peracaba vegada'l 4 de setiembre de 2007.
Inclúi los siguientes picos:
- Macizu de Balaitús (Sallent de Gállego)
- Picos del Infiernu (Panticosa y Sallent de Gállego)
- Picu Viñamala (Torla-Ordesa)
- La Munia (Bielsa)
- Picu Posets (San Juan de Plan, Sahún y Benasque)
- Picu Perdiguero (Benasque)
- Picu Maladeta y Aneto (Benasque y Montanuy)
- Monte Perdíu (Bielsa y Fanlo)
Ye tamién, anque parcialmente, LIC y ZEPA.
Históricamente formaba parte de la Jacetania, siendo'l nucleu orixinal del antiguu condáu d'Aragón. Los territorios históricos que lu integren son el valle de Tena, la tierra de Biescas y el Serrablo.
La contorna como institución
La llei de creación de la contorna ye la 13/2001 del 2 de xunetu de 2001.[1] Constituyóse'l 24 d'ochobre de 2001. Les competencies fuéron-y trespasaes el 1 de marzu de 2002.
| Cargu | Nome | Conceyu | Partíu Políticu |
|---|---|---|---|
| Presidenta | María Lourdes Arruebo de Lope | Conceyal de Panticosa | PSOE |
| Xerente | María Teresa Loste Ramos | - | - |
| Vocal | Antonio Maza Escartín | Conceyal de Biescas | PSOE |
| Vocal | Ana María Miranda Ortiz | Conceyal de Biescas | |
| Vocal | Isabel Mañero Yáñez | Conceyal de Sabiñánigo | |
| Vocal | María Jesús Acín Sanromán | Alcaldesa de Yésero | |
| Vocal | Gaspar López Otín | Conceyal de Caldearenas | |
| Vocal | José Antonio Lafragüeta Azón | Alcalde de Yebra de Basa | |
| Vocal | José Antonio Sánchez Coca | Conceyal de Sallent de Gállego | |
| Vocal | Ricardo Redondo Redondo | Conceyal de Sabiñánigo | |
| Vocal | Beatriz Vicente Sofín | Conceyal de Biescas | PAR |
| Vocal | Esperanza López Sanz | Alcaldesa de Hoz de Jaca | |
| Vocal | Marta María Allué de Baro | Conceyal de Sabiñánigo | |
| Vocal | Nuria Pargada Zapater | Conceyal de Biescas | |
| Vocal | Palombu Gericó San Martín | Conceyal de Sallent de Gállego | |
| Vocal | Pedro Grasa Rodríguez | Conceyal de Sabiñánigo | |
| Vocal | Ricardo Pérez Morchón | Conceyal de Caldearenas | |
| Vocal | María Pilar Lacasta Palacín | Conceyal de Sabiñánigo | PP |
| Vocal | Pilar Uriz Casaucau | Conceyal de Panticosa | |
| Vocal | Jesús Eugenio Gericó Urieta | Alcalde de Sallent de Gállego | |
| Vocal | José Manuel Otal Claver | Conceyal de Biescas | |
| Vocal | Primitivo Grasa Cebollero | Conceyal de Caldearenas | |
| Vocal | Antonio García Jiménez | Conceyal de Sabiñánigo | Camudar |
| Vocal | Javier Sadornil Gutiérrez | Conceyal de Sabiñánigo | |
| Vocal | Marta Carrés Piera | Conceyal de Sallent de Gállego | CHA |
| Partíu | Votos | % Votos | Electos | Conseyeros |
| PSOE | 2.325 | 33,97% | 20 | 9 |
| PAR | 1.986 | 29,02% | 16 | 7 |
| PP | 1.323 | 19,33% | 12 | 5 |
| Camudar | 748 | 10,93% | 2 | 3 |
| CHA | 373 | 5,45% | 2 | 1 |
| C's | 89 | 1,30% | 0 | 0 |
| Total | 6.844 | 100% | 52 | 25 |
| Estensión (km²)[2] |
del total |
Habitantes (2018)[3] |
del total |
Altitú (metros)[2] |
|||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Biescas | 189,1 | 13,9 | 1.479 | 11,0 | 860 | Aso de Sobremonte, Barbenuta, Betés de Sobremonte, Escuer, Espierre, Gavín, Javierre del Obispo, Oliván, Orós Alto, Orós Bajo, Piedrafita de Jaca, Yosa de Sobremonte. |
| 2 | Caldearenas | 192,3 | 14,1 | 218 | 1,6 | 650 | Anzánigo, Aquilué, Estallo, Javierrelatre, Latre, San Vicente de Aquilué, Serué, Sieso de Jaca. |
| 3 | Hoz de Jaca | 12,5 | 0,9 | 76 | 0,6 | 1.272 | |
| 4 | Panticosa | 95,9 | 7,1 | 786 | 5,8 | 1.185 | Baños de Panticosa, El Pueyo de Jaca |
| 5 | Sabiñánigo | 586,8 | 43,2 | 9.245 | 68,6 | 780 | Abenilla, Acumuer, Aineto, Allué, Arguisal, Arraso, Arto, Artosilla, Aurín, Bara, Barangua, Belarra, Bentué de Nocito, Borrés, Campares, Cartirana, Castiello de Guarga, Ceresola, El Puente de Sabiñánigo, Gesera, Gillué, Grasa, Hostal de Ipiés, Ibort, Ipiés, Isún de Basa, Laguarta, Lanave, Lárrede, Larrés, Lasaosa, Lasieso, Latas, Latrás, Layés, Molino de Villobas, Ordovés, Orna de Gállego, Osán, Pardinilla, Rapún, San Esteban de Guarga, San Román de Basa, Sardas, Sasal, Satué, Senegüé, Solanilla, Sorripas, Used y Yéspola. |
| 6 | Sallent de Gállego | 162,1 | 11,9 | 1.463 | 10,9 | 1.305 | Escarrilla, Formigal, Frontera del Portalet, Lanuza, Sandiniés, Tramacastilla de Tena. |
| 7 | Yebra de Basa | 90,9 | 6,7 | 147 | 1,1 | 1.060 | Fanlillo, Orús, San Julián de Basa, Sobás. |
| 8 | Yésero | 30,2 | 2,2 | 60 | 0,4 | 1.132 | |
| # | Alto Gállego | 1.359,8 | 100,0 | 13.474 | 100,0 | - |
| Gráfica d'evolución demográfica d'Alto Gállego ente 1900 y 2021 |
 |
Pa la mayoría de la población, les actividaes principales son el turismu y los servicios. Sabiñánigo tien una importante actividá industrial que conoció una fuerte baxada del númberu d'empleos col desarrollu teunolóxicu, pero'l sector sigue siendo importante pa esti territoriu.
Dos estaciones d'esquí nos conceyos de Sallent de Gállego (Formigal) y de Panticosa, una actividá termal y la pequeña villa de Biescas con un turismu enfocáu sobremanera escontra'l patrimoniu de les ilesies de Serrablo, constitúin un conxuntu turísticu importante. Ello ye que el conxuntu de servicios amestaos al turismu, ta en cursu de desarrollu. El turismu constitúi pos l'actividá principal. El territoriu conoció un fuerte desarrollu de les residencies secundaries y de los hoteles según l'esplegue d'una rede de turismu rural (rehabilitación d'albergues...). Amás los conceyos de la zona sur tienen una actividá agrícola de ganadería y agroturismo.
En tol Altu Gállego como n'otros puntos de los Pirineos les fases de les xeres agropastoriles estructuraban el calandario festivu. Les fiestes principales son l'Antroxu, San Juan y la Navidá, celebrándose ente estes otres fiestes llocales y patronales, destacando aquelles en que se realizaben palotiaus o bandiadas como en Sallent. Les fiestes mayores suelen celebrase n'agostu.
Sicasí probablemente les fiestes relixoses más importantes pa los habitantes de la contorna fueron siempres les romeríes. Unes realícense col ciclu ganaderu ente los meses de mayu y xunu, destacando San Juan de Busa el día 24 de xunu. Otres siguen el ciclu agrícola y fáense ente agostu y setiembre, destacando San Bartolomé de Gavín el día 24 d'agostu. Tamién hai dalguna que se fai pel iviernu, destacando San Úrbez de Ceresola que se realiza a mediaos de xineru. Los dos romeríes principales son Santa Elena y Santa Orosia. A la ermita de Santa Elena alleguen con cruces habitantes de tolos llugares del valle de Tena, Sobremonte y Biescas el día 18 d'agostu a homenaxar a la so patrona. El Domingu de Trinidá se acecan a Yebra los Romeros del Cuerpu y los Romeros de la Cabeza xuben al puertu de Oturía el día 25 de xunu realizando asina homenaxe a Santa Orosia tolos llugares de Serrablo, Basa y Jacetania, patrona d'esta última contorna amás de ser tamién patrona de too l'Altu Gállego. Na espectalular romería de Santa Orosia interprétense unes dances tradicionales con salteriu ya interprétase una pastorada en llingua aragonesa.
Nos últimos años empezáronse a faer otres actividaes culturales na contorna de gran importancia y reconocíes dientro y fuera d'Aragón. La Feria de Seronda" de Biescas ye una de les más importantes, y el so orixe se entronca nes antigües feries ganaderes (qu'antes se faíen el 12 de setiembre y el 18 de payares), faise agora a metá d'ochobre y ye unu de los actos qu'atraen más turistes. Importante ye tamién el Festival Pirineos Sur", festival de música celebráu en Sallent y Lanuza nel mes de xunetu. Otres actividaes culturales inclúin la Feria del ganáu de Sallent en setiembre, el mercáu medieval de Panticosa o'l festival de cine de terror O Buxo en Javierrelatre, dambos n'agostu. Polo que respecta a lliteratura convócase añalmente'l Premiu de #Relato "Luis del Val" de rellatos curtios en Sallent y l'alcuentru d'escritores aragoneses Brioleta en Yésero.
Una casa del sieglu XIX conocida como Casa Batanero, ye la sede del etnolóxicu Muséu Ángel Orensanz y Artes del Serrablo. En cuanto al dibuxu puede esfrutase del muséu de #dibujo Castiellu de Larrés y en cuanto al arte constructivo autóctonu destaquen pola so singularidá les ilesies de Serrablo, un grupu d'ilesies dataes cronológicamente ente mediaos de los sieglos X y XI, que constitúin un conxuntu únicu dientro del arte medieval. Asitiaes a lo llargo del ríu Gallego, vamos destacar les de San Bartolomé de Gavín, San Juan de Busa, Lárrede, Lasieso y Oliván. Esti conxuntu ta consideráu como mozárabe pa unos y de calter románicu-lombardu pa otros.
Llingües
Xunto col idioma castellanu que ye la llingua oficial y más emplegada, la llingua propia del Altu Gállego ye l'aragonés, falándose la so variedá d'aragonés central. Destaquen ente los escritores n'aragonés nel Altu Gállego Ricardo Mur Saura, Óscar Latas Alegre o Máximo Palacio.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
