Os sentius son os procesos fisiolochicos de percepción u recepción d'informacions externas y internas per medio de bel organo especializau en ixa función.
 |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Numero y clasificación
As diverchencias entre os neurologos a la hora de definir o que constituye un sentiu fa que no bi haya consenso firme en o tocant a lo suyo numero. A clasificación tradicional, atribuita a Aristótil, parlaba de cinco sentius: a vista, l'oída u oyida, o tacto, o fato y o gusto. Manimenos, os humans en poseyen beluns mes. Una categorización mes reconoixita ta os sentius humans los clasifica dintro d'as cuatre categorías sigüients: fotorrecepción, mecanorrecepción, quimiorrecepción y termorrecepción. Bels animals tamién contan con sentius diferents, como la electrorrecepción.
Coloquialment se charra d'un seiseno sentiu, cuan como sinonimo d'intuición, cuan como bella facultat parafisica indefinita, pero en no tractar-se de garra percepción fisiolochica no puet considerar-se un sentiu. De trazas parellanas se parla de sentiu común y sentiu d'a realidat como sinonimos de "conoiximiento" y d'"esmo", y per extensión, de sentiu practico, etc.
Sentius humans
Visión
1) amargo
2) aceto
3) salato
4) dulce
A vista u visión ye a facultat que, per medio d'o cerebro y d'os uellos, permite de detectar as ondas electromagneticas adintro d'o campo de visión (luz) u anviesta. No bi ha alcuerdo en si ista percepción ye feita per un, dos u tres sentius. Os neuroanatomistas gosan de clasificar-lo como dos sentius, ya que son dos receptors diferents os responsables d'a percepción d'a color (a frecuencia de fotons de luz) y d'a brilor (amplitut/intensidat - numero de fotons de luz).
A incapacidat de veyer-ie se conoix como ceguera u anopsia.
Audición
A 'oída, oyida u audición ye a facultat de percibir o soniu. Como lo soniu ye o conchunto de vibracions que se propagan per l'aire u altros medios, a oída u detección d'istas vibracions ye considerato un sentiu mecanico, afín en iste aspecto a lo d'o tacto, encara que un de mes especializato. En os humans, d'ista percepción se'n encargan unas fibras u pelez muito chicoz en l'odiu interno que perciben o movimiento d'una membrana, a cual vibra en respuesta a cambios en a presión exercida per particulas atmosfericas dintro un radio de 20 ta 22000 Herz, con importants variacions entre endividos. O soniu tamién puet estar detectato como vibracions per medio d'o tacto. As frecuencias superiors u inferiors a las que pueden sentir-se no pueden detectar-se que per iste medio.
A incapacidat de sentir-ie se conoix como xordera u anacusia.
Gustación
O gusto u gustación ye a facultat de percibir sustancias quimicas disueltas, como as que contienen os alimentos. Como bi ha a lo menos cuatre tipos de gustos que pueden estar percibius per a luenga (dulce, salato, agro u aceto, y amargo), bels anatomistas consideran que s'habría de parlar de cuatre u mes sentius diferents, ya que cada receptor pareix soministrar información a rechions d'o celebro licherament diferents. Un cinqueno receptor, o que percibe l'acido glutamico u o glutamato, estió confirmato en l'anyo 2000[1] y denominato como umami ("gustoso" en chaponés).
Encara que o vocablo gusto se fa servir a ormino ta indicar a sabor u sapia d'as cosas, cientificament no ha de confundir-se as dos cosas, ya que per "sabor" s'entiende a impresión sensitiva que incluye o sentiu d'o fato.
A incapacidat de gustar se conoix como acheusia.
Olfacción
O fato, olfacto u olfacción ye a facultat de percibir os compuestos quimicos conoixius como olors, per medio de receptors especializatos a ixa fin, como as cabidaz nasals en o caso d'os sers vertebratos. En o celebro, a olfacción ye procesada per o sistema olfactorio.
A incapacidat d'olorar se conoix como anosmia.
Tactación
O tacto u tactación ye a facultat de percibir a presión, per un regular en a piel. Bi ha diferents rematanzas niervosas que responden a variacions en a presión. Altras percepcions como a termocepción, uei consideradas a parti, s'han asociato per un regular a las sensacions táctils.
A incapacidat de notar ista percepción se conoix como anafia. A falta de percepción sensorial cheneralizada se conoix como anestesia.
Equilibriocepción
O equilibrio u equilibriocepción ye a facultat de percibir o movimiento, acceleración y dirección d'un cuerpo, y de mantener o equilibrio d'a posición. Ye o sentiu que permite de mantener-se de piet, fer equilibrios u notar l'acceleración d'as cosas u la gravedat terrestre. L'organo d'a equilibriocepción ye o sistema vestibular d'o laberinto, en l'odiu interno d'as dos orellas, y ye determinato per o suyo nivel de fluido endolinfatico.
Mareyos, vertigos u desorientacions son alteracions que afectan as funcions d'a equilibriocepción.
Termocepción
A termocepción ye a facultat de percibir a calor u l'ausencia de calor (fridor) per medio d'a piel y conductos internos d'a piel. Os termorreceptors d'a piel son prou diferents d'os termorreceptors homeostaticos d'o celebro (hipotalamo), que soministran a información d'a temperatura corporal interna.
Propiocepción
A cinestesia u propiocepción ye a facultat de percibir a posición relativa d'as partis d'o cuerpo. Ye o sentiu que, per eixemplo, permite de saber mover-se en a escuredat, de tocar-se con un dido a punta d'o naso con os uellos trancatos, u de botar una pilota sin necesidat de mirar-se de contino a posición d'a pilota y d'a man.
A cansera, a desorientación y altros factors pueden alterar temporalment a propiocepción.
Nocicepción
A nocicepción, u dolor fisiolochica, ye a facultat de percibir os mals u intencions danyosas en o teixiu. Os tres tipos de receptors de dolor son cutanios (piel), somaticos (uesos y chuegos) y viscerals (organos d'o cuerpo). Se gosaba creyer que a dolor yera causada per una sobrecarga d'os receptors d'a presión, pero a investigación fisiolochica d'a primer metat d'o sieglo XX contrimostró que a dolor ye un fenomeno diferenciato que guarda relación con toz os altros sentius, mesmo lo tacto. D'antis tamién se creyó que se trataba d'una experiencia plenament subchectiva, pero estudios recients[2] indican que a dolor se rechistra en a frontalera d'a circumvolución cingular d'o celebro.
Interocepción
A interocepción ye a denominación con que se conoix o conchunto de sentius internos, estimulatos de normal en l'interior d'o cuerpo, y que embrecan muitos receptors sensorials d'os organos internos neurolochicament connectatos con o celebro, como los receptors cutanios, os d'as mucosas d'a farinche, os d'a vuixica urinaria y d'o estentín cular, etc. A interocepción abraca, per eixemplo, sensacions como a sete, a fartera u a rubor, u as que se producen en o garganchón cuan s'engulle u se vomeca.
Sentius no humans
Muitos animals contan con sentius analogos a os d'os humans, encara que a sobén a suya capacidat u posición ye diferent.
Os cans, per eixemplo, tienen o sentiu d'o fato muito mes aguto, encara que o mecanismo sía parello. Os insectos tienen encambio los receptors olfactorios en as suyas antenas. Os gatos pueden veyer cuasi a escuras gracias a uns musclos alredol d'os iris y a una membrana que optimiza la imachen; igualment contan con un fin sentiu d'a propiocepción que ye a que produz a impresión que os gatos siempre cayen sobre as cuatre patas.
Entre os sentius de bels animals que no tienen os humans, bi son os siguients:
- a electrocepción, que ye a facultat de detectar os campos electricos, y que ye particularment significativa en bels peixes y tiburons;
- a ecolocalización, u "sonar biolochico", que ye a facultat de determinar a orientación per medio d'a entrepretación d'o soniu reflectato, y que ye una habilidat bien conoixida en os moriciegos y os cetacios;
- a magnetocepción, que ye a facultat de percibir fluctuacions en os campos magneticos, y que ye de normal observada en os paixaros;
- a detección de luz polarizada, que permite d'orientar-se en días emboiratos a las abellas, u tamién a las sepias.
Referencias
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
