Biarn

	Biarn; Bearn
	Comarca de Occitania
	; Midi d'Osal
Capital	Pau
Entidat; •País; •Departamento	Comarca; Occitania; Pireneus Atlanticos
Población; •Total	; 350.000 hab.
Chentilicio	Biarnés/a
	; Biarn en Francia

O Biarn (en occitán Bearn [beˈaɾ] u Biarn [ˈbjaɾ]) ye un país occitán. Historicament ha estau ligato en primeras a o reino d'Aragón y dimpués a o ducau de Gasconya, y estió, entre os reinatos de Gaston Fèbus y d'Henrique de Borbón, un país sobirán aintro d'o Reino de Navarra (dende 1512 nomás chunto a la Baixa Navarra). D'atra man o Biarn tamién estió una antiga provincia historica francesa integrata en o Reino de Francia en 1620; antis d'ista calendata, l'occitan d'o Biarn (o biarnés) yera a sola luenga administrativa d'o Reino de Navarra, pero perdió iste estatus debant d'o francés dimpués d'a Revolución Francesa.

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Datos rápidos

Cerrar

Actualment a suya capital d'o país ye Pau (dende 1270, antis estioron capitals Morlans y Ortès).

O Biarn fa parti administrativament, chunto con Ultrapuertos, Labort y Sola (istos tres zagueros formando o País Basco francés), d'o departamento d'os Pireneus Atlanticos (64), ocupando as tres cinquenas partis d'o suyo territorio. Amás fa parti d'a rechión de Gascunya y d'o Baix Ador. O suyo chentilicio ye biarnés -esa.

A zona estió poblata por os ibers (u basco-aquitanos que heban preso parte de la cultura iberica) en o sieglo V aC as tribus iberas de Biarn yeran clamatas Venarni.

Os romanos plegoron en 51 aC. Os nuclios de población que existiban en Biarn yeran Iluro y Beneharnum que fuoron convertitas en ciudaz romanas. Dimpués de fer parte d'a provincia d'Aquitania en o sieglo III se va creyar a de Novempopulania

Bénéharnum (Lescar) y Iluro (Aulorón) quedoron libres de presencia romana a fins d'o sieglo III u o sieglo IV y as mugas defensivas s'establioron en o río Ador

En o sieglo V o país fue invadito por os pueblos barbaros, especialment por os visigodos en 412. Gubernoron dica o 507. Biarn fació parte d'o reino d'os Francos pero mas tardi fue ocupato por os bascons dentrando asinas a fer parte d'a Wasconia (d'a on Gasconia = Gascunya). En o sieglo IX o país fue allerato por os normandos. En iste mesmo sieglo se creyó o Bizcondau de Biarn que estió independient y tenió moneda propia.

O bizcondau encluyó o bizcondau d'Aulorón (por matrimonio) y o bizcondau d'Orte por conquista. As vals d'Osal, Aspa y Baretons yeran parti d'o bizcondau. Cal destacar os Fueros atorgatos por Gastón IV (Fuero cheneral, y Fueros particulars). En 1290 s'unió con o condau de Foix. O 1362 Gastón Febus ganó a batalla de Launac contra o conte d'Armanyac. O 1442 a batalla de Mespleda remató a Guerra d'os cient anyos y un exercito francés espulló Biarn. O 1485 Biarn pasó a los Labrit de Navarra. O 1522 os espanyols, en luita contra Henrique II de Navarra, invadioron Biarn. O 1569 se producioron luitas de caracter relichioso en o Biarn. En 1589 Henrique de Navarra, rei de Francia, incluyó Biarn en a corona francesa fendo-se l'anexión formal por edicto d'o 20 d'octubre de 1620. En 1790 o Biarn se convertió en o departamento de Baixos Pireneus que en 1970 paso a estar Pireneus Atlanticos.

Mugas

O Biarn muga a l'ueste con Sola y Ultrapuertos, a o norte con as Landas y l'Armanyac, a l'este con Bigorra y a o sud con Aragón.

Fisionomía

En dentrando a o Biarn por o nord-este, se i troban:

Una serie de sierras orientats norte-sud: as comarcas d'o Montanerés, o Vic Vilh y o Sovèstre trescruzatas por os chicoz afluyents de l'Ador: Gabàs, Lui de França y Lui de Bearn.
a val d'a Gave de Pau (Ortès, Artics, Pau, Nai) que representa a zona mas poblata.
a zona d'Entre Dus Gaves (Juranson).
a val deu Gave d'Aulorón (Aulorón, Navarrencs, Sauvatèrra de Biarn).
as tres vals d'o Pireneu biarnés (Alto Biarn):
- a Val d'Osal (Portalet, 1794 m) dominata por o Midi d'Osal, vecina d'a val de Tena.
- a Val d'Aspa (Somport, 1632 m) que s'ubre enta a val de l'Aragón.
- a Val de Varetons que s'ubre enta a val navarra de Roncal.
- se podría adhibir a val de l'Ozom que desemboca enta a Bigorra, via Ferrièras, Arbeòst y o puerto de Solòr.

Os Pireneu biarnés va, d'ueste enta l'este, dende o pico d'Ania (2504 m) enta o pico de Palas (2974 m) que ye o punto mas altero d'o departamento.

Clima

Existe una diferencia de cuasi 3.000 m d'altaria entre a zona d'a montanya y a plana, y ye por ixo que se i pueden trobar climas bien diferents. En a plana o clima ye muitismo mas suau, ya que ye posible mesmo trobar nevazos en a montanya en os meses de verano y d'atra man muitas vegadas puet estar que mientres en a plana se troba boira preta en as tucas bi haiga sol.