Deklination im Alemannischen

Bi dr Deklination im Alemannische wäre wiä in viil andere Sproche d Artikel, d Eigeschaftswerter (Adjektiv), d Haüptwerter (Substantiv), d Zahlwerter (Numerale) un d Firwerter (Pronome) veränderet, d. h. in eine vu dr viär Fäll (Kasus) gsetzt: dr Nominativ bzw. dr Akkusativ, dr Dativ un sälte dr Genitiv.

D Deklination vum Substantiv

D Substantiv hän im Alemannische normalerwiis ke Deklinationsändung. Dr Kasus isch numme dur dr Artikel zum unterscheide. Zu dr Üsnamme witer unte. In dr Tabälle e Verglich vum Zürcher un vum Kaiserstiähler Dialäkt:

Dialäkt	Züritüütsch	Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl)
Nom./Akk. Sing.	de Gascht, de Maa, d Amsle, s Vögeli	dr Gaschd, dr Mann, d Amsle, s Veegili
Dat. Sing.	em Gascht, em Maa, der Amsle, em Vögeli	im Gaschd, im Mann, (in) dr Amsle, im Veegili
Nom./Akk. Plur.	d Gescht, d Mane, d Amsle, d Vögeli	d Geschd, d Mane (Mäner), d Amsle, d Veegili
Dat. Plur.	de Gescht(e), de Mane, de Amsle, de Vögeli	(in) dr Gescht, (in) dr Mane (Mäner), (in) dr Amsle, (in) dr Veegili

Bi däne Biispiil sin d Substantiv unveränderet bliibe üsser bi de Geschte – des isch eltere zürcher Sprochbrüch. Anderi altzürcher Biispiil vu däm Typ: bi de Chinde (s Chind), uf den Ächere (d Ächer), vo den Öpfle (d Öpfel), bi de Chüenen uf der Wäid (d Chüe) usw.

In mänke Gegende vum Bärnbiät, zum Biispiil im Emmetal un im Schwarzeburgerland, hän Vornämme im Dativ un Akkusativ noch e Ändung (fir beedi Fäll glich). Biispiil: (Hans:) I ha Hanse gmeint/gmiint. (Ruedi:) I ha Rüedun grüeft. (Vatter:) Hesch(t) Vattere gfragt/gfrogt? Aber des isch im Ruckgang.

D Pluralbildung lueg im eigene Kapitel; dr Genitiv lueg im eigene Kapitel.

D Deklination vum Adjektiv

D Deklination vum Adjektiv isch in dr verschiidene Dialäktspiilarte nit vollständig glich, aber mer ka e rote Fade erkänne, wu iberal duri goht (lueg z. B. bi "Zämmefassig"). Nur i eim Punkt git's e dütlechen Unterschid zwüsche de verschidnige Dialäkt: Di starchi Ändig maskulinum singular isch i dä maiste Dialäkt -e, i de Dialekt am nördlecheren Rand (Ortenau, Strassburg) aber -er, bispilswys e guete Ma (südlech) – e gueter Ma (nördlech).

Für subschtantivierti Adjektiv gilt im Allgemeine ds Glyche wi für prädikativi: di schöni Gass – di Schöni, es blaus Wunder – öppis Blaus. E Usnahm dervo isch ds Baseldütsche, wo men unterscheidet: guet0 Broot – en Oordligs.

Di germanische Sprachen unterscheide scho immer e starchi und e schwachi Deklination vo den Adjektive dernah, öb d Wortgruppe mit däm Adjektiv bestimmt isch oder unbestimmt. E Wortgruppen isch bispilswys denn bestimmt, we si vomene bestimmten Artikel ygleitet wird. Im Dütsche git's ussertdäm di gmischti Deklination, wo bispilswys nach emnen unbestimmten Arikel vorchunt:

• Starchi Deklination: liebe Ma, uf großem Fueß
• Schwachi Deklination: der lieb0 Ma, ufem große Fueß
• Gmischti Deklination: e liebe Ma, uf emne große Fueß

Zämefassig

Starchi Deklination

	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nom./Akk. sing.	guete(r)*	gueti	guets/guet0**
Dat. sing	guetem	gueter	guetem
Nom./Akk. plur.	gueti/guet0***	gueti/guet0***	gueti/guet0****
Dat. plur.	guete	guete	guete

(*) D Ändig -er git's bi Ortenau und z Straßburg; sust -e.

(**) Ohni Ändig im Baseldütsche.

(***) Ändigslosi Forme sy müglech, aber nid obligatorisch ir Zäntralschwyz und i altertümlechem Züritdütsch.

(****) En Form ohni Ändig isch müglech im Zugerdütsche.

Schwachi Deklination

	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nom./Akk. sing.	de(r) guet0/gueti/guete*	di/d(e) guet0/gueti**	(d)s guet0/gueti/guete***
Dat. sing	em guete	de(r) guete/guet0****	em guete
Nom./Akk. plur.	d(i) guete/d gueti*****	d(i) guete/d gueti*****	d(i) guete/d gueti*****
Dat. plur.	de guete	de guete	de guete

(*) E Form ohni Ändig isch i allne Dialäkt müglech. Dernäbe git's im Luzärnische, Zürcherischen und Baslerische d Ändig -i, uf em Keiserstuel d Ändig -e.

(**) E Form ohni Ändig isch am wytischte verbreitet. Im Bärnischen und im Baslerische het's d Ändig -i; die Ändig isch ussertdäm müglech, aber nid obligatorisch im Luzärnischen und im Zürcherische.

(***) E Form ohni Ändig isch am wytischte verbreitet. Im Bärnische het's d Ändig -e; müglech, aber nid obligatorisch isch die Ändig o im Straßburgische. D Ändig -i isch im Luzärnische, Zürcherischen und Baseldütsche müglech, aber nid obligatorisch.

(****) E Form ohni Ändig isch z Straßburg müglech, aber nid obligatorisch.

(*****) D Ändig -i het's im Ortenauische, süsch -e.

Gmischti Deklination

	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nom./Akk. sing.	e(n) guete/gueter*	e gueti	e(s) guets/guet0*
Dat. sing	em(n)e guete	ere guete	em(n)e guete

(*) D Ändig -er git's bi Ortenau und z Straßburg; di südlechere Dialäkt hei d Ändig -e.

(**) E Form ohni Ändig isch i altertümlechem Dialäkt ufem Keiserstuel bi teilne churze Wörter müglech.

Deklination vom prädikativen Adjektiv

D Deklination vo prädikativen Adjektiv isch im Höchschtalemannische verbreitet und teilwys im südlechschte Hochalemannisch:

• Im Emmetal un im Schwarzeburgische: Är isch(t) afen aute (= Dr isch afange alt); si isch(t) gar nid chlüpfegi/chlüpfigi (= ängschtlig); äs wird nohdisnoh vernünftigs (Im Mittelbärnische gits des nit, mer sait hegschtens (mit sustantiviärtem Adjektiv): är isch afen en Aute, si isch haut nid e Chlüpfigi usw.)
• Im Dialäkt am Südweschtfueß vu dr Rigi im Kanton Luzärn heißts (alliwiil sältener): Er isch schier veruckte wurde. Iez isch d Wösch gwäschni. Das esch z chlys für diich.

Überblick nach Dialäkt

Starchi Deklination

Es Adjektiv wird denn starch dekliniert, we d Wortgruppe mit däm Adjektiv ke Artikel het oder nach Zahlwörter. Im Nominativ isch der typisch Fall d Aared.

Starchi Deklination, Maskulinum

Dialäkt	Nom./Akk. sing.	Dativ sing.	Nom./Akk. plur.	Dativ plur.
Züritüütsch		us guetem Stoff	gueti* Mane	guete Mane
Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl)	guete Maa	üs guetem Stoff	gueti Manne (Männer)	guete Mane (Männer)
Bärndütsch	liebe Ma	mit guetem Vorsatz	liebi Manne	mit guete Vorsätz
Baseldytsch	guete Wyy
Lozärndütsch	guete Stoff		guet(i) Manne	met guete Chnächte
Milhüüser Alemannisch	güeter Wii	mìt güetem Wii	güeta Wii	mìt güeta Wii
Zugerdütsch			es paar gääch(i) Wääg	uf gääche Wääge
Schwäbisch	guedâr Maa	mid vollâm Ranzâ	guede Mannâ	mid volle Renzâ

(*) Di züridütschi Form guet Mane isch starch veraltet.

Starchi Deklination, Femininum

Dialäkt	Nom./Akk. sing.	Dativ sing.	Nom./Akk. plur.	Dativ plur.
Züritüütsch		us reiner Wulle	gueti* Fraüe	guete Fraue
Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl)	härzigi Grott	üs reiner Wulle	gueti Fraüe	guete Fraüe
Bärndütsch	liebi Schwoscht	mit gueter Absicht	liebi Schwoschte	mit guete-n-Absichte
Baseldytsch	gueti Suppe
Lozärndütsch	gueti Wole		guet(i) Frouwe	met guete Frouwe
Milhüüser Alemannisch	güeta Suppa	mìt güeter Suppa	güeta Suppa	mìt güeta Suppa
Stroßburger Alemannisch	gueti Kirsche	mit gueter Kirsche	roti Kirsche	mit rote Kirsche
Zugerdütsch			gääch(i) Baane	uf gääche Baane
Schwäbisch	guede Goes	mid guedâr Milich	guede Goesâ	mid graose Goschâ

(*) Di züridütschi Form guet Fraue isch starch veraltet.

Starchi Deklination, Neutrum

Dialäkt	Nom./Akk. sing.	Dativ sing.	Nom./Akk. plur.	Dativ plur.
Züritüütsch		i suuberem Wasser	gueti Chind	guete Chind
Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl)		in süüferem Wasser	gueti Kinder	guete Kinder
Bärndütsch	liebs Brüederli	mit guetem Zil	liebi Brüederli	mit guete Zil
Baseldytsch	guet0 Broot
Lozärndütsch	guets Tuech		gueti Wëgglli	met guete Rosse
Milhüüser Alemannisch	güet0 Brot	mìt güetem Brot	güeta Brot	mìt güeta Brot
Zugerdütsch			gääch(i) Pöörter	uf gääche Pöörter
Schwäbisch	gueds Kend	mid frischâm Wassâr	liâdriche Menschâ	mid kurze Recklâ

Schwachi Deklination

Es Adjektiv wird denn schwach dekliniert, we d Wortgruppe mit däm Adjektiv bestimmt isch, das heisst nach emne bestimmten Arikel oder nach gwüsse Pronome, bispilswys de Demonschtrativpronome: dëë lang(i) Taag, disäb alt(i) Schachtle, weles guet(i) Hëërz?, weli brave Chind?

Schwachi Deklination, Maskulinum

Dialäkt	Nom./Akk. sing.	Dativ sing.	Nom./Akk. plur.	Dativ plur.
Züritüütsch	der alt(i) Turm	bim alte Turm	di alte Türm	bin alte Türme
Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl)	der ald(e) Durm	bim alde Durm	d alde Dirm	bi dr alde Dirm
Bärndütsch	der alt0 Turm	em alte Turm	di alte Türm	bi den alte Türm
Baseldytsch	der äng(i) Wääg	am änge Wääg
Lozärndütsch	de guet(i) Maa	em guete Maa
Milhüüser Alemannisch	der scheena Turm	bim scheena Turm	d scheena Tìrm	bi da scheena Tìrm
Schutterwald (Ortenau)	dr scheen0 Baum	im scheene Baum	d scheeni Beim
Schwäbisch	dr graoß0 Gaul	em graoßâ Gaul	d graoße Geil(er)	de graoße Geil(er)
Stroßburger Alemannisch	der groß0 Hund	im große Hund	d junge Hunde	(in) de junge Hunde
Zugerdütsch	de gääch0 Wääg	am gääche Wääg

Schwachi Deklination, Femininum

Dialäkt	Nom./Akk. sing.	Dativ sing.	Nom./Akk. plur.	Dativ plur.
Züritüütsch	di alt(i) Brugg	bi der alte Brugg	di alte Brugge	bin alte Brugge
Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl)	d ald0 Brugg	bi dr alde Brugg	d alde Brugge	bi dr alde Brugge
Bärndütsch	di alti Brügg	bir alte Brügg	di alte Brügge	bi den alte Brügge
Baseldytsch	die ängi Gass	in der änge Gass	die änge Gasse
Lozärndütsch	di guet(i) Frou	e de guete Frou
Milhüüser Alemannisch	d scheena Brucka	bi der scheena Brucka	d scheena Brucka	bi da scheena Brucka
Schutterwald (Ortenau)	d gued0 Frau	dr guete Frau	d gueti Fraue
Schwäbisch	d scheescht0 Ärbet	dr scheeschdâ Ärbet	d alde Bruggâ	de alde Bruggâ
Stroßburger Alemannisch	d frisch0 Milch	der frisch(e) Milch	d junge Kàtze	(in) de junge Kàtze
Zugerdütsch	di gääch0 Baan	de gääche Baan

Schwachi Deklination, Neutrum

Dialäkt	Nom./Akk. sing.	Dativ sing.	Nom./Akk. plur.	Dativ plur.
Züritüütsch	s alt(i) Huus	bim alte Huus	di alte Hüüser	bin alte Hüüsere
Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl)	s ald0 Hüüs	bim alde Hüüs	d alde Hiiser	bi dr alde Hiiser
Bärndütsch	ds alte Huus	bim alte Huus	di alte Hüser	bi den alte Hüser
Baseldytsch	s äng(i) Daal	im änge Daal
Lozärndütsch	s guet(i) Chend	em guete Chend
Milhüüser Alemannisch	s scheena Hüss	bim scheena Hüss	d scheena Hiiser	bi da scheena Hiiser
Schutterwald (Ortenau)	s klein0 Kind	im kleine Kind	d kleini Kinder
Schwäbisch	s liâdrechschd0 Mensch	m liâdrechschdâ Mensch	d liâdrechschde Menschâ	de liâdrechschde Menschâ
Stroßburger Alemannisch	s hell(e) Bier	im helle Bier	d kleine Kinder	(in) de kleine Kinder
Zugerdütsch	s gääch0 Poort	am gääche Poort

Aamerkige:

• Im klassische Zürcher Alemannisch isch s schwach Adjektiv im Nominativ ohni Ändung (im Klammere d nejere Zürcher Forme): de blau Himmel (de blaui Himmel), jedi räächt Meinig (jedi räächti Meinig), s Bescht (s Beschti, s Beschte), s Nöischt (s Nöischti, s Nöischte).
• Im Oberrhiinalemanisch (Kaiserstuehl) sin ändungslosi Forme (dr dritt Suhn) no viil z here, aber bi dr junge Generation heißts viilmol de dritte Sohn. Do derbi isch des e nit dr alemannisch Reduktionsvokal, s isch s rein standardditsch e.
• Im Straassburger Alemannisch isch im Akkusativ en Ändig uf -e müglech: der nej(e) Win.
• Dr Wandel vu züridütsch s Bescht zu s Beschti isch do dermit z erkläre, ass eifach s standardditsch „das Beste“ alemannisch umglüttet (umgluutet) wore isch. Aber s git aü scho dr Fall, ass d hochditsch Ändung e gar nimmi zu i umgwandlet wird: dr Albert Weber schribt scho anne 1948 in dr Züritüütsche Grammatik:

„In jüngsten Formen wird auch die Vermundartlichung des -e zu -i aufgegeben: S Beschte, s Nöischte. Eines der vielen Schrittchen mehr, mit denen die Mundart den Anschluss an die Schriftsprache zu vollziehen im Begriff ist!“

Gmischti Deklination

Es Adjektiv wird denn gmischt dekliniert, we d Wortgruppe mit däm Adjektiv dür nen unbestimmten Artikel ygleitet wird oder dür bestimmti anderi Wörter wi ke, mänge.

Die Deklination heisst gmischt, wil si sech us Forme vo der schwachen u der starche Deklination zämesetzt.

Im Plural sy starchi und schwachi Ändige müglech, bispilswys: mängi großi Stedt (starch) – mängi große Stedt (schwach). Vo de Wörter vil u ke git's im Plural zwo verschidnigi Forme, eini wo mit der starche, und en anderi, wo mit der schwache Deklination geit: vil gueti Würscht (starch) – vili guete Würscht (schwach), ke gueti Würscht (starch) – keni guete Würscht (schwach).

Gmischti Deklination, Maskulinum

Dialäkt	Nom./Akk. sing.	Dativ sing.
Züritüütsch	en guete Maa	eme guete Maa
Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl)	e guete Mann	ime guete Mann
Bärndütsch	e guete Ma	emene guete Ma
Baseldytsch	en alte Maa
Milhüüser Alemannisch	a güeter Wii	ema güeta Wii
Schutterwald (Ortenau)	e guedr Mann
Stroßburger Alemannisch	e néier Win	ime néie Win
Zugerdütsch	e gääche Wääg	uf eme gääche Wääg

Gmischti Deklination, Femininum

Dialäkt	Nom./Akk. sing.	Dativ sing.
Züritüütsch	e gueti Frau	ere guete Frau
Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl)	e gueti Fraü	inere guete Fraü
Bärndütsch	e gueti Frou	ere guete Frou
Baseldytsch	e Dummi
Milhüüser Alemannisch	a güeta Fraui	era güeta Fraui
Schutterwald (Ortenau)	e guedi Frau
Stroßburger Alemannisch	e frischi Milch	inere frische Milch
Zugerdütsch	e gäächi Baan	uf ere gääche Baan

Gmischti Deklination, Neutrum

Dialäkt	Nom./Akk. sing.	Dativ sing.
Züritüütsch	e guets Chind	eme guete Chind
Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl)	e guet(s)* Kind	ime guete Kind
Bärndütsch	es guets Chind	emne guete Chind
Baseldytsch	en Oordligs
Milhüüser Alemannisch	a güet0 Biar	ema güeta Biar
Schutterwald (Ortenau)	e gueds Kind
Stroßburger Alemannisch	e hells Bier	ime helle Bier
Zugerdütsch	es gäächs Poort	uf eme gääche Poort

(*) Bsunders eisilbigi Adjektiv sin im eltere Dialäkt ohni Änd-s: e guet (guets) Kind, e schen (schens) Maidli usw.

Lueg aü

• Alemannische Grammatik

Literatür

• Harald Noth: Kaiserstühler Alemannische Sprachlehre. In: Alemannisches Dialekthandbuch vom Kaiserstuhl und seiner Umgebung. Schillinger, Freiburg im Breisgau 1993, ISBN 3-89155-151-7. – D Kaiserstiähler Biispiil obe sin im Sinn vu däre Grammatik.

D andere alemannische Biispiil sin üs däne Grammatike:

• Arthur Baur: Schwyzertüütsch. Praktische Sprachlehre des Schweizerdeutschen. 8. Uflag. Winterthur 1985, ISBN 3-85701-002-9 (= Züüritüütsch)
• Ernest Beyer: Elsässerdeutsch. La flexion du groupe nominal en Alsacien, Étude descriptive et historique avec 60 cartes, Les Belles Lettres, Paris 1963
• Victor Henry: Elsässerdeutsch. Le Dialecte Alaman de Colmar (Haute-Alsace) en 1870, Grammaire et Lexique, Felix Alcan Èditeur, Paris 1900
• Henri Rünneburger: Elsässerdeutsch. Grammaire de l'alsacien, Parler de Benfeld, Institut d'étude germaniques Université de Provence, Aix-en-Provence 1989
• Wihelm Mankel: Elsässerdeutsch. Laut und Flexionslehre der Mundart des Münsterthales im Elsass, Verlag von Karl J. Trübner, Straßburg 1886
• Edmond Jung: Elsässerdeutsch. Grammaire de L'alsacien, dialecte de Strasbourg avec indications historiques, Éditions Oberlin, Strasbourg 1983
• Hans Bossard: Zuger Mundartbuch: Grammatik und Wörterverzeichnisse; ein Wegweiser zur guten Mundart. Schweizer Spiegel-Verlag, Zürich 1962
• Hermann Braunstein: Der Dialekt des Dorfes Schutterwald (Ortenaukreis). Grammatik und Wortschatz. Eigenverlag, Schutterwald 1978
• Ludwig Fischer: Luzerndeutsche Grammatik. Comenius, Hitzkirch 1989, ISBN 3-905286-32-7
• Alfonse Jenny, Doris Richert: Elsasserdeutsch. Précis Pratique de Grammaire Alsacienne (en réference principalemant au parler de Strasbourg). In: Saisons d'Alsace, Nr. 83, Strasbourg 1984 ISSN 0048-9018
• Werner Marti: Berndeutsch-Grammatik. Francke, Bern 1985, ISBN 3-7720-1587-5
• Raymond Matzen, Léon Daul: Elsässerdeutsch. Wie geht's? Le dialecte à la portée de tous. Vocalulaire, lexique et grammaire de l'alsacien. La Nuée Bleue, Strasbourg 1999, ISBN 2-7165-0464-4. – Do drinne: grammaire (parler de Strasbourg).
• Viktor Schobinger: Zürichdeutsche Kurzgrammatik. 2. Ufloag. Schobinger, Zürich 2001, ISBN 3-908105-62-5
• Rudolf Suter: Baseldeutsch-Grammatik. 3. Ufloag. Christoph-Merian-Verlag, Basel 1992, ISBN 3-85616-048-5
• Friedrich E. Vogt: Schwäbisch in Laut und Schrift. Eine ergründende und ergötzliche Sprachlehre. Steinkopf, Stuttgart 1977, ISBN 3-7984-0340-6
• Albert Weber: Zürichdeutsche Grammatik. 3. Ufloag. Schweizer Spiegel, Zürich 1987, ISBN 3-85865-083-8