en ehmolegi, undergangni Frakzion vo Premia From Wikipedia, the free encyclopedia
Aager (ital. Agáro, dt. Agher) isch e eemoolig Walserdoorf im Eschedaal (ital. Valle Antigorio, dt. Eschental) in der idalieenische Provinz Verbano-Cusio-Ossola, Region Piemont. Ane 1936 isch Aager im e Stausee, wo hid Lago di Agáro heist, ùndergange.
Aager (Baceno) | |||
Staat: | Italie | ||
Region: | Piemont | ||
Provinz: | Verbano-Cusio-Ossola (VB) | ||
Gmeind: | Premia (Piemont) | ||
Koordinate: | 46° 18′ N, 8° 18′ O | ||
Höchi: | 1.561 m s.l.m. | ||
Patron: | San Giovanni Battista | ||
Telefonvorwahl: | CAP: |
S Doorf Aager isch ùf 1561 m glääge gsi. S Bied ghèèrd hid zue Premia. Es lyt a dr Gränze zu Baceno, dr Gmain im Deverotaal, wo n es Sydedaal isch vom Riisdaal. Dr walserdütsch Name vo Baceno isch Bätsch.
Das schmale Daal vo Aager ligd höch über em Fluss Devero, über de Felswänd bi Croveo. Us em Deverodaal gönd nume chlyni Bärgwääg dört ufe. Über em Stausee sind d Alpgebied Topera, Bionca und Pojala. Uf dr grosse Alp Pojala stönd no uralti Staihüser vo dr Alpsennerei vo Aager. No wyder oben im Daal isch dr Pojalasee. Vo der Alp Bionca us good der Wääg übere Murettobass näbem Pizzo Topera gäge Oste id Kameralpu (italienisch Alpe Salècchio) und uf Saley, wo au es ehemooligs Walserdoorf isch. Übere Murettobass und em Aagersee verby good dr Smaragdwääg, en Wanderwääg us em Wallis is Piemont.
Vil besser als vum Daal unde cha me vo Norde här, vom Albrunbass dur s obere Doverodaal und über Pojalabass, uf Aager goo.
Z Aager sin maischdens e weng mee Lyd gwoond wie in dr Noochbergmai Saley.
Joor | 1711 | 1780 | 1820 | 1881 | 1917 | 1921 | 1931 |
Yywooner z Aager | 104 | 84 | 121 | 101 | 97 | 106 | 68 |
Aager isch e Walsersiidlig, wo am Aafang vùm 13. Jh. grinded wooren isch, in dr glyyche Zyd wie Opsu, Saley ùn Pomatt. Uusgangen isch die Siidlig vùm Goms im Wallis. S èèrschd Mool gnänd wooren isch Aager in ere Uurkùnd vù 1298: in valle Agario et de Costa.
D Hèrschafd iber s Eschedaal mid Aager isch vùm Chaiser Otto IV ane 1210 an dr Guido I vù Rodis gee woore. D Ooberhèrschafd hed dr Bischof vù Novara ghaa. Im e Verdraag zwischen em obere Eschedaal ùn em Herzog Gian Galeazzo Visconti vù Mailand vùm 19. Mèèrze 1391 isch s ganz Riisdaal ùnder d Ooberhèrschafd vù dr mailändische Hèrzeeg chùù.
S Eschedaal isch im 15. Joorhundert in d Chrieg zwischen dr Hère vù Raron ùn dr Bischef vù Sitte (Raronerchrieg), ùn in d Usenandersezig zwische dr Chaiser ùn dr Hèrzeeg vù Mailand groode. Ane 1482 hed dr Fiirschdbischof vù Sitte, dr Jost von Silenen, s Eschedaal fir s Wallis erobered.
Ane 1485 hed dr mailändisch Hèrzog Gian Galeazzo Sforza dr Rodis ali Räächd iber Pomatt ùn s Eschedaal abgschbroche ùn hed die Bied ane 1487 wider zrùgerobered.
S Hèrzogdùm Mailand isch 1499 ùnder franzeesischi Hèrschafd chùù. In dr Maailänderchrieg hän d Schwyzer d Franzoose us Mailand verdriibe ùn s Eschedaal isch 1512 as Gmaini Hèèrschafd zue dr Ennetbirgische Vogteie zue der Schwyz chùù.
Am 10. Juli 1513 hed Aager aigeni Statute iiberchùù. Doodrin sin Reegle ùfgschriibe woore iber Griichdsverfaare, Dorfgsezer, Fluurgsezer, Zivilrächd ùn Schdroofrächd. Z. B. isch dr Fluurbaan feschdglaid woore vùm Friejoor bis am 8. September (Mariedaag), d Alpzyd vùm 24. Juni (St. Johann) bis zem 29. September (Michaelis). In dr Statute sin ali Wälder, Waide ùn Alpe ùfzeld, wù d Gmai Aager fir sich an Aaschbrùch gnùù hed.
No der Schwyzer Niiderlaag vù Marignano 1515 isch s Eschedaal wider zue Mailand chùù. S Huus Rodis vù Baceno hed wider d Hèrschafd ibernùù. Vù 1535 bis 1714 hed di schbaanisch Chroone d Hèrschafd iber s iber s Hèrzogdùm Mailand ghaa. Im Lauf vùm 16. Jh. sin d Rodis vù Baceno uusgschdoorbe, d Hèrschafd iber Aager hän derno d Marini vù Crodo griegd.
Wù d Èèrbe vù dr Marini di Crodo dr ledschd Brozäs ùm iire Bsiz geege dr Herzog vù Mailand verloore ghaa hän, isch Aager Saley mid ane 1647 an dr Groof Giulio Monti verchaufd woore.
Am 31. Dezember 1650 isch s Dorf Aager dùr e groosi Lawyyne iberschided woore. D Yywooner hän s Doorf derno wyder siidlig miese nèi ùfböue.
Ùnder dr faschistische Regierig im Cheenigryych Idalie isch e Gsez chùù, wù ali chlaine Dèèrfer sich hän miese zue gressere Gmaine zämeschliese. Aager isch drno 1929 mid Saley ùn Ausone zue der Gmai Premia yygmainded woore.
Ane 1936 hed di oberidalieensich Elektrizideedsgselschafd EDISON e 57 Meter hooche Staudamm böue loo. Aager isch im Stausee (Lago d Agaro) ùndergange. Zum Baue vom Staudamm und für d Wasserlaitig hed me en Dunnel vo Ausone dure Bärg Pizzo Nava gmachd. Vorhär sind nume chlyni Bärgwäg us em Tal und vo de Nochbergmaine uf Ager gange. D Aagerner hän nid iber dää Staudamm chene abschdime, sin aber finanziäll endschäädigd woore. Di maischde Yywooner sin derno ùf Baceno oder Crodo zooge.
Iber dr Siidwalserdialäkt vù Aager wais mer weenig. Di ainzige Ùfnaame vùm Aagerner Dialäkt sin die vùm Wilhelm Doegen vùm Berliner Lutarchiv, wù im Oktober 1929 Tonbandùfnaame gmachd hed vù dr Walserdèèrfer z Italie. Die Ùfnaame sin voorberaided woore vùm Fritz Gysling, em Rudolf Hotzenköcherle ùn dr Clara Stockmeyer, ùn dr Hotzenköcherle ùn dr Gysling hän si ane 1952 as Walserdialekte in Oberitalien verefendligd. E wèng hed au dr Eduard Schwyzer zämegsamled, won er 1907 im Pomatt und syne Noochbergmaine gsii isch. Fir dr Schwyzer Schbroochatlas isch kai Ùfnaam me gmachd woore, wel s Aager scho nimi gee hed.
Dr Paul Zinsli hed zäme mid em Paul Scheuermeier ùn dr Gertrud Frei ane 1959 d Fluurnäme vù Aager ùfgnùù mid Noochùfnaame ane 1961 ùn 1981. Dr Paul Zinsli hed die Samlig derno ane 1984 in syym Buech «Südwalser Namengut» verefendligd. Gfrogd hän si doo dr Alfredo Deini, e Hiird, wù kai Agernertitsch me hed chene schwäze, aber no vyyl Flurnäme gchänd hed ùn no vyyl gwisd hed iber Saage ùn Bryych vù Aager.
Di ledschd Schbrècheri vùm Aagerner Dialäkt, d Adelina della Balma, isch ane 1976 z Arvenolo gschdoorbe.
E baar Aigeschafde vùm Aagerner Dialäkt
Iberliifered sin au no iiber 130 Fluurnäme, wie Lärchwald, Helawang, Schliacht, Pissibodä, Sattulti, Sulz, Hirni, Korpini, zam Balmo Loch. Baceno hed mer im Aagereser Dialäkt Bätsch ghaise.
S hed e Bruuch gee, wù d Lyd mid Laarve dùr s Doorf gjagd sin, s Bubriniaba.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.