en alemannische Dialäkt im Elsass From Wikipedia, the free encyclopedia
Elsassisch – od’r làng Elsässerditsch – heisse de Dialäkt, wo mer im Elsass redt. Im greeschte Teil vom Elsass redt me nideralemannischs Oberrhiinalemannisch, einzig s Sunngau im Side ghert zum Höchalemannische. Nordeschtlich (Gegend vun Wisseburi/Wäjssebua) wird Sidfränkisch geredt, z Niderlauterbach und z Winge Pfälzisch, nordweschtlich (Krummes Elsàss) wird Lothringer Plàtt (Saar-Rhinfränkisch) geredt.
| Dialäkt: Elsassisch |
Elsassisch, bzw. Ditsch vun Elsass un Moselle, ésch offiziell e Regionalsproch vun Frànkrich – un’s ésch nooch Okzitànisch de àm meischte gesproche vun àlli regionàli Sproche vun Frànkrich.
Noch ere Studie vo 2001 gan 61 % vor elsässische Bevelkerig àà, das si Elsassisch rede. Vo de Jugendliche git nume jede viert àà, sich glagetlich uf Elsassisch z'unterhàlte. In dr Mitti vom 20. Johrhundert han 90 % Elsassisch und/oder Hochditsch verstànde.
A Studie vu 2012 zeigt àss 43 % vu dr elsässische Bevelkerig noch Elsassisch kààt.[1][2]
Nume no umgrachnet 5 % vo de Schuelààfanger chene Elsassisch, wel nume no 28.8 % vo den Eltere ihri Kind mindischtens e bitzli Elsassisch lehre. Mehrera Grunda sìn do dràà d Schuld.
D deutsche Sproch hot mer im Elsass vum 13. bis zu em 17. Johrhundert gsproche. Mit de Französische Revolution isch d französische Sproch favorisiert worre. Im Johr 1833 isch Französisch zum Unterrichtsfach und im Johr 1850 zur Unterrichtssproch in de Grundschule worre. Im Johr 1870 hot es obere Birgertum nur no uf französisch parliert.[3]
Zitter 1870/1871 hàt's drèi Kriaga zwìscha Frànkrìch un Ditschlànd gaa. S ditschsprochiga Teil vum Elsàss un vu Lothrìnga hàt mehrmols sina Nàtionàlität müeßa wachsla. Im Johr 1870/71 isch Deutsch zur Amts- und Unterrrichtssproch deklariert worre. Im Johr 1918 isch widder es Französische zur Amt- und Unterrichtssproch worre und im zweita Waltkriag widder d deutsche Sproch.[4] Ànna 1945 – àm And vum Zweita Waltkriag un vu sina grüüsiga Folga – sìn dia Regiona wìder frànzeesch worra. Ìn dara Zitt sìn Ditschlànd un d ditscha Kültür sehr schlacht ààgsah gsìì. D elsassischa Sproch ìsch vu dara Hàss ààgsteckt worra un vììl Elsasser han sa nìmm so vììl trauia reda, bsunderscht ìn dr Äffentligkeit, vor fremda Litt.
Ìm Frànkrìch gìltet d Stàndàrdsproch àls „Sproch vu dr Republik“. Dernawa sìn d regionàla Dialekta nìt so güet ààgsah, mehr wia àltmeedischa oder büürischa Sprocha, wo ma ìn da Kìnder ehnder nìmm witterscht sott lehra.[5] S frànzeescha Wort „patois“ ìn sìch teent pejorativ. D àndra regionàla Sprocha vum Frànkrìch sìn aui ìn'ma latza Züestànd, obwohl àss sa jetz ìn teil Regiona wìder unterrìchta wara (zum Beispeil ìn dr Bretagne, ìn dr Provence, ìm Bàskalànd…).
Bis jetz hàt s Frànkrìch d „Europäischa Chàrta vu da Regionàla oder Mìnderheitsprocha“ unterschrììwa àwer nìt ràtifiziart.
Ìm Elsàss verstehn noch vìel dr elsassisch Dialekt, un sa kännta'na wohrschins noch reda, àwer sa sìn's nìmm gweehnt. Ìn dr Äffentligkeit, ìn'ma Gschaft zum Beispiel, oder ìn dr Fàmìlia, wìrd numma noch mìt da ältra Litt Elsassisch gsprocha. (Sogàr wenn a Junger ìn'ma Gschaft Elsassisch fàngt à reda, bikummt'r vìelmols a Àntwort uf Frànzeesch.)
D Heefligkeit wottigt sowìeso àss ma vor ebbrem, wo kè Elsassisch versteht, Frànzeesch redt, egàl wo.
Dr Ifluss vu da moderna Media màcht aui vìel üs: ar màcht d Litt numma noch ìn dr Nàtionàlsproch z'danka, un àls fremda Sproch nìmmt s Anglischa s meischta Plàtz.
Sogàr bi da Litt wo noch Elsassisch reda, wìrd s Frànzeescha ìmmer mehr d Hàuiptsproch. D frànzeescha Syntax un dr frànzeesch Wortschàtz kämma mankmol üssa wia Fahler ìm Elsassisch Reda (zum Beispiel: latz Genus, Verwachslung zwìscha Akkusativ un Dativ, code-switching). Mìt em beschta Wìlla, hàt ma mankmol Miahj fer s Elsassischa retta.
Trotzdam gìtt's doch a pààr Hoffnungszeicha fer dr elsassisch Dialekt.
Ìn da 1970. Johra hàt d Volkskültür a nèier Schwung bikumma. Frànzeescha Sanger un Gruppa, wia zum Beispiel dr Alan Stivell, Tri Yann oder Malicorne, han dur a moderna Àrt Volksmüsik vìel Erfolg bikumma.
Aui ìm Elsàss han Kìnschtler dr elsassisch Dialekt wälla unterstìtza, fer àss s tràditionnella Erbgüet nìt verlora geht, un sogàr uf'ra sehr moderna un làwandiga Àrt. Under àndra han dr Roger Siffer, dr Conrad Winter, dr Duo „La Manivelle“ (d Liselotte Hamm un dr Jean-Marie Hummel) ìn dara Bewegung mìtgmàcht un sìn sehr bekànnt worra.
Mìt dr Waltverbreitung vu dr Wìrtschàft wìrd d anglischa Sproch ìmmer mehr ìn dr Schüel glehrt. Aui ìm Elsàss, lehra jetz d Kìnder ehnder Anglisch às Ditsch. Mìt dr Àrwetslosigkeit pràwiara àwer vìel Elsasser, fer ìwer d Granza ge schàffa. Do sìn dia wo Elsassisch oder Ditsch känna zìmlig ghulfa. Un so wìrd d àlta Hàss gega dr „Fìndsproch“ vergassa.
S Verein „ABCM-Zweisprachigkeit“[6] oder dr „Festival BILINGO“[7], zum Beispiel, unterstìtza d Zweisprochigkeit ìm Elsàss: Frànzeesch un Hoochditsch oder Elsassisch. Effektiv düet àwer meischtens Hoochditsch vu dara Unterstìtzung profitiara, mehr às Elsassisch, wial's eifàcher ìsch, ìn dr Schüel a Stàndàrdsproch z'unterrìchta.
D „Région Alsace“ düet d elsassischa Kültür un dr elsassisch Dialekt dur s OLCA unterstìtza. Dàs elsassischa Sprochàmt brìngt finànziella Hìlf ìn dana wo ebbis fer d regionàla Kültür unternamma. S OLCA màcht aui dr Dialekt ìm Àlltàg z'lawa: zweisprochiga Stroßatàfla, Biacher, Software... Jedes Johr zitter 2002 gìtt's E Friehjohr fer unseri Sproch, a Ràhma fer elsassischa kültürella Ereignissa, Faschter, Theàterstìckla...
.jpg)
.JPG)
S elsassischa Volkstheàter ìsch ìm Ìwerlawa vum elsassischa Dialekt ìmmer wìchtig gsìì (sogàr ìn dr ditscha Zitt). Dàto ìsch's a Meegligkeit fer ìmmer noch güet Elsassisch z'heera un z'lehra, bsunderscht fer d Kìnder. Teil Theàtertruppa gann Unterrìchta fer d Mìtglìeder, wo kè Elsassisch känna. Àlso lehra sa nìt numma a Text, wo sa küüm verstehn, sa düen wìrklig d Sproch lehra.
Wia vìelmols mìt da Dialekta, düen d Üssproch un dr Wortschàtz vum Elsassischa schnall wachsla mìt dr Geographie; mankmol vu eim Dorf uf s àndra kààt d Sproch wachsla. As gìtt àwer Isoglosse wo d greeschta Unterschìed zeiga.
Zum Bispil: erwaichig vo [g̊] zu [v]¨, im Norde vum Elsass.
Jeda Mundàrt nìmmt Wärter vu àndra Sprocha àà. S Elsassischa, wia s Àlemànnischa ìn teil Gegend, hàt zum Beispiel s Frànzeescha Wort „Velo“ ààgnumma, oder s jiddischa Wort „Kàff“ („Dorf“, uf Hebràisch „כְּפַר“). Ìm Elsàss gìtt's àwer bsunderscht vìel frànzeescha Wärter, wo ìn Ditschlànd oder ìn dr Schwitz nìt bekànnt sìn.[8]
Wia àlla Dialekta, wìrd s Elsassischa meischtens gsprocha. Ìm Àlltàg, fer schriiwa, han d Elsasser ehnder a Stàndàrdsproch verwanda: Hoochditsch, Frànzeesch, mankmol sogàr a Mìschung vu dana beida Sprocha.
As hàt àwer aui ìmmer Kìnschtler gaa, wo uf Elsassisch Gedìchta, Theàterstìckla un Gschìchtla gschrìewa han.
«Liewi Landslitt!
Wenn’r mien Büechel lese, noo wundere‑n‑Ihr Ejch viellicht e manichs Mol un schüttle mit’m Kopf un saaue: „Warum isch denn des Wort esoo g’schriewe un sell Wort esoo? Soo redt m’r doch gar nit!“ — Un doo han’r ganz ereecht. Ich hab’ oft nit esoo g’schriewe, wie m’r redt, un ich will Ejch au saaue, warum.
M’r kann joo’s Elsässisch doch nit genau eso schriewe, wie m’r redt, des isch e Ding d’r Unmöejlichkeit. Des were‑n‑’r selwer zügenn. Un owedring möcht’s noo doch e jeder andersch han, wiel e jeder widder e‑n‑andere Dialekt redt. —
Drum haw ich gedenkt, ich prowier’s emol andersch un schrieb nit fers Ohr — sell könnt ich joo doch nit — ich schrieb liewer fers Auj, ich schrieb esoo, daß’r’s licht lese könne, wiel d’Wörter ihrem Üssehn nooch de ditsche Wörter gliche. ‘s word’s schun e jeder vun Ejch uff sieni Fasson üsspreche. Wenn Ejch nur’s Lese licht fallt, des isch mir d’ Hauptsach. Ob mien Versuch gerote‑n‑isch, des müen Ihr entscheide.»[9]
Jeder Auitor hàt sina eigena Schrìftàrt verwanda, wo mehr oder weniger ìm Ditscha glìcha hàt. Zitter àss Frànzeesch d Hàuiptsproch ìm Elsàss ìsch, wìrd aui mankmol noh dr frànzeescha Àrt gschrìewa (zum Beispiel: „err suer dr chlessel foum huss“ fer „je cherche la clé de la maison“ – „ich suche den Schlüssel des Hauses“).
Züe vìel verschìedena Schrìftàrta, fer Laser, wo dr Dialekt nìmm so gweehnt sìn: ìn dara Schwìerigkeit han teil a Leesung wälla fìnda. S Wärterbüech vum André Nisslé ìsch ìn dam Sìnn gschrìewa worra[10]. Schliaßlig ìsch àwer d Orthal-Methoda, wo dr Edgar Zeidler entwìckelt hàt, àls Stàndàrd vu dr OLCA, s elsassischa Sprochàmt, ààgnumma worra.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
