de alemannisch Dialäkt, wo vorallem im Aargau gredt wird From Wikipedia, the free encyclopedia
Aargauertüütsch isch e nüd-sproochwüsseschaftleche Begriff für d Mundarte, wo men im Kanton Aargau tuet rede.
Es esch e künschtlichi Hilf, zom die regionale Dialäkt zämezfasse. Es äinhäitlechs Argauertüütsch im ängere Sinn vom Wort gits nämli ned. Im Gägetäil: D Sprooche vo de vier Grossregioone vom Kanton sind nöcher bi de Dialäkt vo änet de Kantonsgränze als bi den andere Mundarte im Kanton.
Die Situazioon het historischi Grönd. De Kanton Aargau isch mit em Napoleon synere Mediazioonsverfassig im Joor 1803 us verschidnige Territorie, wo jewils ihri eigeni Gschicht hei kha, zämegfüegt worde.
Drzue chunt na, ass au di kulturell wichtig Brünig-Napf-Rüüss-Linie, wo vo Süüde gäge Norde lauft, zmitz durch de hütig Aargau goot. Die kulturgeografischi Linie, wo sech d Kulturforscher mit dr Gschicht vom Land im früene Middelalter erklääre, vrschnyt übrigens au dr Kanton Luzärn.
D Mundarte, wo men im ganzen Aargau tradizionell redt, ghöre zu de hochalemannesche Sprooch. Z unterscheide isch vor alem dr Dialäkt im Weschtaargau, wo vo 1415 bis 1798 zum Bärnbiet ghört het, vo de Schprooch im Oschtaargau, bsunders was d è- un d ä-Lut agoot. So seit me weschtlich vo de Rüüss Schtäärn, Bäärg u schtäärbe, öschtlich vo de Rüüs ehnder Schtèèrn, Bèèrg u schtèèrbe. Im Oschtaargau, bsunders in de ehemolige Grafschaft Bade, isch d Nööchi zum Züritüütsch und im Weschte zum Bärntütsch offesichtlech. S Frickdaal, wo bis am Änd vom Ancien Régime e Teil vom vorderöschtrychische Oberamt Brysgau gsi isch, het sich sprochlich immer ehnder gäge d Region vo Basel und vom Oberrhy orientiert, und s Freiamt isch under am Yfluss vo Lozärn und Zog.
D Sproochforscher merke, wie i dr nöiere Zyt die verschidene Mundarte oder algemäin d Art wie me redt sich nadisna im Kanton e chly tuet aglyche. Das het öppis mit dr Mobilität vo de Lüüt, em Yfluss vom Hochdüütsche und de Meedie z tue.[1] Dialäktolooge wie dr Beat Siebenhaar rede vonnere «Labilitätszoone» zwüschem Zürcher und em Bärner Mundartruum.[2]
Em Oschte vom Kanton, im Piet vo de ehemalige Grafschaft Bade, esch d Sprooch ned überall gliich. So säit mer zum Bischpil i de Stadt Bade Schtròòss un gèèl, im Umland ehnder Schtraass un gääl. Grad Baden ond Wettige, wo Nochberort send, hend tütlechi Unterschiid in der Ussprooch. So sait me z Bade nììd, denn und Wèèg (wi au öpe z Brugg), z Wettige aber nüüd, dänn u Wääg (wi au z Züri).[3] Dodergäge si di offene Hochzungevokal i, u und ü, im Gägesatz zum Züritütsch, scho i de alte Grafschaft Bade so offe – un witer im Weschte isch das no me usprägt –, dass Lüt, wo schpontan i de Mundart schriibed, hüfig es e, o un es ö bruuche. Die Ussaag gseht denn zom Bispel so us: «Dodegäge send di offne Hochzongevokal i, u ond ü, em Gägesatz zom Zöritütsch, scho e de alte Grafschaft Bade so offe, ond wiiter em Weschte esches no me usprägt, dass Lüüt, wo schpontan e de Mondart schriibe, hüfig es e, o ond es ö bruche.»[4]
Im Surbtaal het sech lang e Sproochinsle vom Weschtjiddisch – s Surbtaalerjiddisch – chönne halte.
Zu der Sprooch i de weschtleche Regioone vom Aargau gänd vor alem d Arbet vom Walter Bigler „Sägs einfach soo we deer de Schnabu gwachse n esch“, die vom Jakob Hunziker über d Mundart vo Chilchlerb und d Schrift vom Ärnscht Matter über d Sprooch vom Suuredaal Uskumft. Und über d Sprooch i der Regioon vo Brugg de Hermann Blattner mit sym Wärch über d Mundart vo Schinznach.
I däm Kantonsteil het bis anne 1798 s Bärntüütsch uf die regionale Mundarte abgfärbt.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
