Verskroeideaardebeleid

Die Verskroeideaardebeleid is aanvanklik deur Frederick Roberts ingestel en later deur Horatio Kitchener uitgebrei gedurende die Tweede Vryheidsoorlog. Volgens hierdie beleid is byna al die Boere se plaashuise afgebrand, vee doodgemaak, lande aan die brand gesteek en die vroue en kinders is na konsentrasiekampe toe gestuur. In die kampe was daar onvoldoende kos en mediese dienste en in 1901 het ongeveer 25 000 kinders en 3 000 vroue in hierdie kampe gesterf.

Resultaat van die verskroeideaardebeleid

Op 16 Junie 1900 het Lord Frederick Roberts in die middel van die Anglo-Boereoorlog ’n verwoestende plan beraam om die oorlog wat hy nie kon beëindig nie, te wen. Die taktiek staan bekend as die verskroeideaardebeleid en het ’n aanvang geneem toe proklamasie nommer 5 deur Roberts uitgevaardig is. Die taktiek het die afbrand van die vyand, in dié geval die burgers van die Boererepublike, se huise en plase behels. Dit is gedoen om “die lewe uit kommando’s uit te wurg” deur die voedselvoorraad, skuiling en morele ondersteuning wat hul huise bied, weg te neem. Dit is die grootste rede waarom die Boere dié oorlog verloor het.

Tydens die Tweede Vryheidsoorlog (1899–1902) is ongeveer 48 000 mense as ’n direkte gevolg van die verskroeideaardebeleid dood. 30 000 plase is afgebrand en as gevolg van ’n tekort aan kos, morele ondersteuning en skuiling het baie Boere en burgerlikes hul lewens verloor. Om al die vroue en kinders wat gesterf het as gevolg van die beleid te herdenk, is ’n monument bekend as die Vrouemonument, in Bloemfontein opgerig. Emily Hobhouse was ’n kampvegter vir die Boerevroue en -kinders en het hulle ondersteun en in die konsentrasiekampe bygestaan. Sy het later ook gehelp om die algehele lewensgehalte van die vroue en kinders te verbeter.

Lord Roberts se proklamasie

Lord Roberts het op 16 Junie 1900 die volgende proklamasie (No 5/1900) uitgevaardig:

Aangesien klein groepe stropers onlangs moedswillige skade aan openbare eiendom in die Oranjerivier-kolonie en in die Suid-Afrikaanse Republiek aangerig het deur die vernietiging van spoorwegbrûe en duikers en deur die sny van telegraafdrade, en aangesien sulke skade nie aangerig kan word sonder die kennis en samewerking van die naburige inwoners en die hoof burgerlike inwoners in die betrokke distrikte nie; Waarsku ek, Frederick Sleigh, Baron Roberts, van Kandahar en Waterford, K.P., G.C.B., G.C.S.I., G.C.I.E., Veldmaarskalk, Opperbevelvoerder van Haar Majesteit se Troepe in Suid-Afrika, dus die genoemde inwoners en hoof burgerlike inwoners dat, wanneer openbare eiendom op die hierbo gespesifiseerde manier vernietig of beskadig word, hulle verantwoordelik gehou sal word vir die ondersteuning en aanmoediging van die oortreders. Die huise in die omgewing van die plek waar die skade aangerig is, sal verbrand word en die hoof burgerlike inwoners sal as krygsgevangenes aangehou word. Roberts, Veldmaarskalk, Opperbevelvoerder, Suid-Afrika. Leërhoofkwartier, Suid-Afrika, Pretoria, 16 Junie 1900.

Lord Roberts

Lord Herbert Kitchener

Historiese agtergrond

Die term “verskroeideaardebeleid” is waarskynlik ’n vertaling van die Chinese frase jiāotŭ (zhèngcè). Die praktyk en taktiek van wat vandag as 'n verskroeideaardebeleid beskou kan word, dateer egter so ver terug as die tyd van antieke Egipte en Mesopotamië.

Suid-Afrika en die Anglo-Boereoorlog was dus nie die eerste land en geleentheid waartydens hierdie beleid toegepas is nie. Die verskroeideaardebeleid is vanaf die 18de eeu in die volgende konflikte toegepas:

18de eeu:

• Groot Noordelike Oorlog
• Sullivan-Clinton volksmoord
• Haïtiaanse revolusie teen Napoleon

19de eeu:

• Napoleontiese oorloë
• Suid-Amerikaanse Vryheidsoorlog
• Griekse Vryheidsoorlog
• Filippynse-Amerikaanse Oorlog
• Amerikaanse Burgeroorlog
• Inheemse Amerikaanse oorloë
• Tweede Boereoorlog
• Nieu-Seeland oorloë

20ste eeu:

• Eerste Wêreldoorlog
• Grieks-Turkse Oorlog
• Tweede Sino-Japannese Oorlog
• Tweede Wêreldoorlog
• Maleisiese Bevrydingsoorlog
• Goa Oorlog
• Viëtnamoorlog
• Persiese Golfoorlog
• Guatemalaanse Burgeroorlog

21ste eeu:

• Tsjetsjeense oorloë
• Darfoeroorlog
• Sri Lankaanse Burgeroorlog
• Mianmarse burgeroorlog
• Russies-Oekraïnse Oorlog

Aanloop tot die beleid in Suid-Afrika

Uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog

Die Tweede Vryheidsoorlog (11 Oktober 1899 – 31 Mei 1902), ook bekend as die Boereoorlog, die Anglo-Boereoorlog, of die Suid-Afrikaanse Oorlog, was ’n konflik wat gevoer is tussen die Britse Ryk en die twee Boere-Republieke (die Zuid-Afrikaanse Republiek en die Oranje-Vrystaat) oor die Ryk se invloed in Suidelike Afrika en hul begeerte om beheer te kry oor die goudvelde van die Zuid-Afrikaanse republiek.

Die oorlog het uit drie fases bestaan. In die eerste fase het die Boere aanvalle op Brits-beheerde grondgebied in Natal en die Kaapkolonie geloods. In die tweede fase, nadat die aantal Britse troepe onder bevel van Lord Roberts sterk toegeneem het, het die Britte in 1900 aanvalle geloods wat die beleërings sou beëindig, waarna die opmars na die hoofstede van die Boererepublieke sou begin. Teen Junie 1900 was beide hoofstede van die Boererepublieke, Bloemfontein en Pretoria, onder Britse beheer. Hierna sou die derde en laaste fase van die oorlog aanbreek. Hierdie fase het as die guerilla-fase bekendgestaan. Dit het in in Maart 1900 begin en die oorlog met bykans twee jaar uitgerek.

Konvensionele fase van die oorlog (1899–1900)

Die konflik tussen Brittanje en die Boererepublieke het in 1899 uitgebreek na die mislukking van die Bloemfontein-konferensie. Daar is Britse troepe na die grense van die Boererepublieke gestuur. Die doel was om die republieke in te val. Die Boere het hierdie aggressiewe aksie gesien en daarop gereageer. Die konflik het amptelik begin nadat die verstryking van die ultimatum wat die Boere aan Brittanje gestel het en Boere begin het om militêre aanvalle op koloniale nedersettings in nabygeleë Britse kolonies uit te voer. Die eerste twee fases van die oorlog is hoofsaaklik deur konvensionele krygstaktiek gekenmerk.

Tydens die eerste fase van die stryd, beginnende in Oktober 1899, het die Boere: Ladysmith, Kimberley en Mafikeng beleër, en het hulle 'n reeks oorwinnings by Colenso, Magersfontein en Slag van Stormberg behaal. In reaksie op hierdie ontwikkelinge is 'n toenemende aantal Britse soldate na Suid-Afrika gestuur en het hulle grotendeels onsuksesvolle aanvalle teen die Boere geloods.

Tydens die tweede fase van die stryd het die militêre posisie van die Britte begin verander toe hulle bevelvoerende offisier, generaal Redvers Buller, deur Lord Roberts en Lord Kitchener vervang is. Hulle het die drie beleërde stede ontset en die twee Boere-Republieke in die begin van 1900 aan die hoof van ’n 180 000-man sterk ekspedisiemag, ingeval. Die Boere, bewus van hul onvermoë om so 'n groot mag te weerstaan, het gekies om nie meer konvensionele metodes in veldslae te gebruik nie en het die Britte toegelaat om beide republieke en hul hoofstede, Pretoria en Bloemfontein, in te neem.

Volgens die Britte was die einde van die oorlog in sig. Sommige Boere het oorgegee, maar is deur hul volk as verraaiers beskou en is later “hensoppers” genoem. In 1900 het die Britse Ryk die twee Boererepublieke amptelik tot Britse grondgebied verklaar, min wetende dat die stryd vir nog twee jaar sou voortduur.

Guerilla fase van die oorlog

Tydens die derde fase van die oorlog, het die Boere hul taktiek verander. Hulle het besef dat konvensionele krygstaktiek nie teen die Britte sou slaag nie. Dit was die begin van die guerilla fase van die oorlog. Die Boere wat by hierdie fase van die stryd betrokke was, het as die Bittereinders bekendgestaan. Onder leiding van bekende generaals soos Louis Botha, Jan Smuts, Christiaan de Wet en Koos de la Rey, het die Boere-generaals aanvalle en hinderlae teen die Britte uitgevoer wat twee jaar lank aangehou het. Deur fynbeplande aanvalle op troepkolonnes, telegraafstasies (kommunikasie infrastruktuur), spoorweë en stoorplekke, is die Britse magte lamgelê. Die guerilla-taktiek het ’n taktiek van herhaaldelike (en blitsige) aanval en terugval behels. Die Boere het hul groot kommando’s opgebreek in kleiner, meer beweeglike eenhede en het kort, effektiewe aanvalle geloods en dan weer teruggeval voor daar ernstige verliese gely is.

Dit was moeilik vir die Britte om die Boere-generaals te verslaan. Dit was deels weens die Britte se onbekendheid met guerrillataktiek en omdat die Boerevrouens die burgers vanaf die plase met proviand en inligting ondersteun het. Verder was die Boere wat in kleiner eenhede beweeg het, ook baie meer mobiel as die lomp gevegseenhede van die Britte. Hierdie taktiek het die Britte genoodsaak om van taktiek te verander ten einde die oorlog in hul guns te beklink. Dit was die begin van die verskroeideaardebeleid.

Die verskroeideaardebeleid word ingestel (16 Junie 1900)

Om ondersteuning aan die Boere-guerrillas te ontneem, het die Britte, nou onder die bevel van Lord Kitchener, ’n verskroeideaardebeleid aangeneem. Hulle het begin om oral blokhuise op te rig wat die bewegings van die Boere sou bemoeilik en strategiese infrastruktuur sou beskerm. Doringdraadheinings is gespan om die bewegings van die Boere aan bande te lê. Daar is verder besluit om Boereplase te vernietig en die vrouens, kinders en werkers na konsentrasiekampe te verskuif en sodoende die Boere se ondersteuningsnetwerke te vernietig.

Oorspronklik was die plan om net sekere plase af te brand. Net plase met baie voedselvoorrade sou geteiken word. Generaal Arthur Hart was in beheer van die verbranding van plase geplaas. Sy opdrag was om die oorblywende weerstand wat die Boere gebied het, uit te wis deur alle voedsel, ondersteuning en vervoer te verwyder. Sy eerste opdrag was om na Potchefstroom toe te reis en op pad na die dorp, tussen die Gatsrand en Mooirivier, plase af te brand en vee te buit. Die gebied was baie vrugbaar en het dus baie voedsel aan die Boeremagte gelewer. Hy het op die eerste dag van sy reis 600 beeste, 1200 skape en bokke en 13 waens vol voer gebuit (pdf). Generaal Pretorius Johannes Liebenberg het egter nuus ontvang van die skade wat hy besig was om aan te rig en het hom probeer stop. Dié skermutselings en die feit dat dit baie moeite was om soveel diere en voer te steel, het Hart gekeer om weer so baie te steel. Hy het in totaal nog 1340 skape en beeste en 400 sakke mieliemeel gebuit. [11]

Op 9 September 1900 het hy Potchefstroom beset. Daar is patrollies vanuit Potchefstroom gestuur om meer plase af te brand. Die burgers van Potchefstroom het egter konstant teen Hart in opstand gekom. Liebenberg het op hierdie manier agtergekom waar hulle strooptogte beplan het en elke nou en dan aanvalle op Hart se magte geloods. Liebenberg was van mening dat Hart nie tegelyk sy manskappe kon verdedig, die dorp bestuur en plase afbrand nie. Hy was reg.

Op 22 September 1900 het Roberts generaal Hart herroep, omdat hy ontevrede was met sy vordering. Hart het na Krugersdorp teruggekeer met 6000 stuks vee en 378 voertuie [11]. Hy kon nie saamvat, wat hy reeds verwoes het nie. Hy het wel ’n voorbeeld gestel vir die toekomstige generaals wat die beleid moes toepas. Hy het ook 96 gevangenes saamgebring. 70 van hulle was dorpsburgers wat in opstand teen sy gesag gekom het. [11] Ten spyte van al die skade wat hy aangerig het, het Liebenberg gebly.

Later het generaal Hart teruggekom na Potchefstroom toe. Onder leiding van majoor-generaal Geoffrey Barton, het al die Britse troepe in die gebied op Liebenberg gefokus om hom uit die gebied te verwyder. Op pad na Potchefstroom is Barton naby Frederikstad deur Liebenberg voorgekeer. Barton en sy manne sou ’n entjie verder voorraad en meer troepe ontvang, maar die brug waaroor hul trein moes gaan, was stukkend. Hulle moes wag dat dit herstel kon word. Dit vat toe langer as wat verwag is om die treinspoor te herstel en Barton se troepe moet hulself verdedig. Liebenberg se manne het in ’n dun kring rondom Barton se kamp gewag en gekeer dat Barton nie patrollies kan uitstuur nie. Liebenberg sien toe ’n geleentheid raak om Barton te verslaan en vra om generaal Christiaan de Wet se hulp. Die veldslag van Frederikstad vind toe hier plaas. Die geveg het vanaf 20 Oktober 1900 tot 25 Oktober 1900 geduur [11]. Die Boere het ’n ernstige nederlaag gely en Liebenberg het toe uit die Potchefstroomgebied onttrek.

Al Barton se doelwitte is dus met een veldslag bereik. Liebenberg het ’n groot fout gemaak deur die guerrillataktiek met een langdurige aanval te vervang.

Die gevolge van die beleid

Vernietiging van infrastruktuur en ontworteling van ’n volk

Die verskroeideaardebeleid het vernietigende gevolge vir die Boererepublieke gehad. Dit het veroorsaak dat ongeveer 30 000 plase tydens die Anglo-Boere oorlog afgebrand is. Nagenoeg 48000 mense, waaronder bykans 34000 vrouens en kinders, het hul lewens in konsentrasiekampe as ’n direkte gevolg van die verskroeideaardebeleid verloor.

Britse Troepe brand 'n plaashuis af

Talle oeste is vernietig en baie plaasdiere is doodgemaak. Die Britse magte het baie vee en pluimvee doodgemaak sodat die Boere nie voedsel van die plase af kon kry nie. Boeregesinne het ook baie voorwerpe van sentimentele waarde verloor, omdat die Britse soldate hulle min kans gegee het om waardevolle items te verwyder voordat die huise afgebrand is. Die Britse soldate het seker gemaak dat alle kos en voorraad op die plase nie deur die Boeremagte gebruik kon word nie. Hulle het byvoorbeeld lampolie oor kos uitgegooi en meel, mielies en koring in die grond ingetrap. Duisende bale wol is verbrand. Baie voorwerpe waarvan daar uiteindelik ’n tekort in die konsentrasiekampe sou wees, soos tente, komberse en beddegoed, is ook verbrand.

Dit is nie net die plase wat afgebrand is nie, maar ook gedeeltes van dorpe. Hele dorpe is somtyds ook afgebrand. Dorpe soos Lindley en Ermelo is byvoorbeeld heeltemal verwoes. Die meeste van die tyd is net belangrike persone in die dorpe soos dominees en dokters se huise vernietig. Dit het beteken dat die Boeremagte nie geestelike of fisieke ondersteuning kon ontvang nie.

Kaptein L. March, ’n Britse kaptein tydens die Anglo-Boere oorlog, getuig dat hulle tussen ses en twaalf plase per dag afgebrand het. Hy het gesê: “Farm burning goes merrily on, and our course through the country is marked as in prehistoric ages, by pillars of smoke by day and fire by night.” Die verwoeste en verbrande voorwerpe is dikwels deur soldate gebruik om kos op gaar te maak.

Die Britse soldate kon enigiets vat wat hulle wou hê. Hulle het veral Krugermunte gevat, wat in vandag se tyd baie werd is. Hulle dikwels die diere vermink deur stukke vleis van lewendige diere af te kap om saam te neem. Baie vleis soos vark, skaap en pluimvee is aan die saalsakke gehang vir latere gebruik. Daar is menigmaal gerapporteer dat die troepe later in die dag met stukke vleis en pluimvee wat aan die sale opgehang is by die volgende plase opgedaag het. Van die Britte het getuig dat dit as ’n mislukte dag gesien is as jy nie ten minste ’n paar hoenders en ’n halwe vark gekry het nie.[6]

In die Warwickshire Advertiser van Juniemaand 1901, word ’n Britse soldaat se herinnering soos volg aangehaal:

“Ons het baie grappies gehad. Al die kamers word geplunder. Verbeel u watter pragtige dinge daar was – koperketels, mooi stoele en rusbanke, pragtige klerekaste en allerhande boeke. Ek het dosyne klaviere verpletter. ’n Halfdosyn van ons gaan na ’n vleuelklavier – mooier as wat ek al ooit gesien het. Sommige begin dan op die note te speel met die kolf van hul gewere. Ander slaan die pote en panele af en uiteindelik word dit heeltemal vernietig, waarna dit gebruik word om tee- en koffiewater mee te kook. Skilderye word vir skyfskiet gebruik” [6]

In ’n ander berig uit die Boston Guardian van 8 Junie 1901 het ’n Britse soldaat (C. Cowley) gesê: “Ons het die mooiste huis wat ek nog in die land gesien het, verwoes. Dit het die hele middag gekos om te verwoes. Die dorsmasjiene het die beste vuurgemaak, maar die interessantste vir my was die ontploffing van ’n trek-enjin wat al die masjinerie van die plaas gedrywe het. Dit het ’n uur geduur vandat die vuur aangesteek was totdat die ketel gebars het.” [6]

Generaal Koos de la Rey, een van die beste generaals aan Boerekant, skryf in Desembermaand 1901 dat net party plaashuise se mure bly staan het. Ander is eers verbrand, dan met dinamiet uitmekaargeskiet, sodat nie eens die raamwerk bly staan het nie. Hy getuig dat die guerillamagte van die Boere nou alles wat hulle benodig het, of dit nou klere ammunisie of kos was, by die Britse soldate wat hulle gevang het, moes afneem. Hy skryf ook dat, tot sy ontsteltenis, daar vroue en kinders baie keer vir weke aaneen in Britse waens rondgery is. Wanneer die Britte laer getrek het, is die vroue en kinders buite vasgemaak om te waarsku teen Boere wat in die nag kon aanval. Baie vroue het probeer vlug, maar die meeste is óf geskiet, óf weer gevang.

Die Boerevroue is slegs tien minute gegun om voorwerpe uit die huise te verwyder om saam te vat na die kampe toe. Dikwels is van die dinge wat hulle wel kon red, terug in die vuur gegooi. Baie keer het dit dan gebeur dat hulle met niks behalwe die klere aan hulle lywe na die konsentrasiekampe gestuur is. Die Britse magte kon enige tyd van die dag die huise binnestorm. Hulle is tussen tien en vyftien minute gegun om die huise te ontruim, anders is hulle met geweld uitgeneem. Daar is baie gevalle waar dogtertjies en vroue deur die soldate verkrag is. Tydens een voorval is ’n vrou wat agt maande swanger was en haar tienjarige dogter albei verkrag.[6]

Sommige van die vroue het die ouer mans wat nie geskik was om te veg nie, geraadpleeg. Hulle het toe laers getrek voordat die Britte hulle kon bereik. So het hulle deur die land getrek op soek na vrede. Daar was honderde gevalle waar die Britse troepe op laers met slegs vroue, kinders en bejaardes, geskiet het. In 1901 het president Steyn ’n brief aan Lord Kitchener gestuur waarin hy sy ontsteltenis oor die saak bekend gemaak het. Baie weerlose en onskuldige mense het gesterf. Die mense wat oorleef het, is gevange geneem en na konsentrasiekampe gestuur.

Met siekes en swanger vroue het een van twee dinge gebeur: Óf hulle is sonder ’n huis, kos of plaas agtergelaat, óf hulle moes ten spyte van hul toestand na die konsentrasiekampe saamkom. Daar is by geleentheid gerapporteer dat ’n swanger vrou tydens die vervoerproses geboorte geskenk het en forseer is om te voet verder te gaan. Die vrou en die kind is kort daarna oorlede. Generaal Christiaan de Wet het in ’n verslag aan Kitchener ook sy misnoeë oor ’n ander voorval van wreedheid teenoor ’n vrou in die kraamproses uitgespreek.

Dit was nie net die toestande in die konsentrasiekampe wat haglik was nie. Vroue, kinders en bejaardes is in vuil treinwaens na die kampe vervoer. Hulle het meestal in steenkoolwaentjies of beestrokke gery sonder enige kos, water of sanitasiegeriewe. Die treine het ontsettend koud geraak in die winter en verskriklik warm in die somer. Daarby was die beestrokke nie eers behoorlik skoongemaak nie en was dikwels nog vol nat beesmis gewees. In baie gevalle is gesinne ook van mekaar geskei en na aparte konsentrasiekampe gestuur. Daar is geen beskerming teen die natuur gebied nie en baie het gesterf aan longontsteking as gevolg van reën en koue. Die treinwaens was ook dikwels oorvol – partykeer moes meer as 50 mense saam in een wa ry. Daar was nie eens genoeg plek om plat te lê om te slaap nie.

Konsentrasiekampe

Grafiek van sterftes in Konsentrasiekampe

In kampe is die Boere en hulle families gedwing om die Britse bewind te aanvaar. Konsentrasiekampe was sedert September 1900 in gebruik. In November 1900 was die eerste konsentrasiekamp in Potchefstroom opgerig, wat hierdie vlugtelingekamp in ’n moordende konsentrasiekamp verander het.

Die oorname van land deur die Britse magte en die bou van ’n nuwe Britse konsentrasiekamp het op dieselfde tyd gebeur as wat die verwoesting van al die vrugbare grond en infrastruktuur in Potchefstroom plaasgevind het.

In Augustus 1900, ná die aankoms van Methuen in Potchefstroom, het beide argitekte van die kamp (Edwards en Sykes) briewe aan Lord Roberts se raadgewer vir burgerlike sake en aan die militêre sekretaris geskryf. Hulle albei het voorgestel dat ’n vlugtelingekamp gebou word om beskerming te verleen aan Boere wat klaar oorgegee het, maar geforseer is om weer by die kommando’s aan te sluit.

Albei voorstelle was apart gestuur. Edwards het sy brief op 1 Augustus 1900 gestuur en Sykes het syne op 4 Augustus gestuur. Roberts het dadelik hierdie briewe in ontvangs geneem, maar nie gedink dit is nodig om hierdie stappe te neem nie, aangesien die Britse weermag teen daardie tyd reeds die oorhand in die stryd gehad het.

Teen die tyd van generaal Hart se terugkeer na Potchefstroom, het die dorpsbestuurders se houding heeltemal verander, maar teen daardie tyd was dit reeds te laat. Generaal Jan Smuts het reeds begin om die Potchefstroomkommando te hermobiliseer. Daar was ook slegte beheer oor Potchefstroom deur die Britte, wat ’n vlugtelingkamp daar onprakties gemaak het. Dié kamp se karakter sou twee maande later verander.

Lord Roberts het tot die besef gekom dat Sykes en Edwards se menings reg was en het hy bevel gegee om die vlugtelingkamp op te rig. Hierdie kamp het aanvanklik ’n paar vlugtelinge gehuisves wat bang was vir molestering deur die swart bevolking nadat Liebenberg se waaksaamheid verslap het. Die kamp het egter mettertyd van ’n vlugtelingekamp na ’n konsentrasiekamp verander. Die doel van hierdie konsentrasiekamp was om die bevolking van Gatsrand te huisves.

Generaal Petrus Liebenberg

Generaal Petrus Liebenberg se optrede in die omgewing van Potchefstroom, het tot ’n groot mate aanleiding gegee vir die oprig van die grootste en eerste konsentrasiekamp in Transvaal.

Nadat Bloemfontein en Pretoria deur die Britte ingeneem is, was daar aanhoudende weerstand teen die Britse magte. Hierdie weerstand is verder vererger deur die Boere se gebruik van guerrillataktiek. In die geval van Potchefstroom, was die Britte se aandag op generaal Petrus Liebenberg se kommando gevestig. Sy kommando het grootliks bestaan uit burgers wat hul reeds aan die Britte oorgegee het, maar toe oortuig is om weer die wapen op te neem.

Generaal Liebenberg se bedrywighede was in die omgewing van Gatsrand en sy doel was om die Britte se kommunikasielyne te ontwrig. Met die Britse inname van Potchefstroom, het hy gehelp met die ontruiming van die dorp en later sou hy ook met die ontsnapping van generaal Christiaan de Wet help.

Die Britse owerheid het probeer om hierdie probleem op te los deur groot hoeveelhede voedsel en water by Gatsrand te verbrand deur middel van die toepassing van die verskroeideaardebeleid. Die plase in die omgewing van Potchefstroom en die naburige Mooikloof, is afgebrand. Om dinge vir die kommando’s nog meer te vererger, was die hele Potchefstroom-area ontvolk. Die beleid van die oprig van konsentrasiekampe en die verbranding van plase, het (ná Hart se vertrek) daarin geslaag om van Liebenberg en sy kommando ontslae te raak. Met Liebenberg se kommando uit die gebied het, is die weg gebaan vir die oprig van die eerste en grootste konsentrasiekamp in Transvaal.

Lord Roberts se standpunt oor die konsentrasiekampe

Ten spyte van die openbare mening, was Lord Roberts nie heeltemal onbewus van die situasie waarin hy Lord Kitchener gelaat het nie. Al het hy geweet oorwinning kon behaal word deur die dorpe en plase van Boere oor te neem, moes daar iets gedoen word om die “bittereinders” wat nog oorgebly het, se moed te knak. Die Britse Hoë Kommissaris vir Suid-Afrika, Alfred Miller, was nie so optimisties oor die beëindiging van die oorlog soos Lord Roberts nie. Roberts het egter by geleentheid ’n ietwat meewarige opmerking in die rigting van die Boere gemaak :

“And our victory is far from complete. Of course, we have absolutely smashed up the armies of the enemy and his political organization. A more highly organized and advanced political entity would be annihilated by the loss of its capital, treasury, archives, and the whole machinery of government. But, with their primitive social and political conditions, the Boers can go on merrily for a long time without any of these.”

Wat Roberts uit die oog verloor het, was dat daar nog steeds duisende Boerekommando’s in die veld was. Hierdie Boere het niks gehad om te verloor nie, omdat hulle huise, plase en dorpe klaar van hulle afgevat is. Hulle kon nou ook op ’n manier veg wat meer vir hulle aangepas is. Milner het self gesê dat ’n vyand met niks om te verdedig en niks om te verloor nie, meer vreesaanjaend is as om teen iemand soos Cronje of Joubert se regte leërs te veg.

Lord Roberts en Lord Kitchener het konsentrasiekampe onder die voorwendsel begin dat hulle nie onmenslik wou wees deur die burgers se families in die oop veld te laat bly nie. Kitchener moes egter later self erken: “Die konsentrasie kampe was meer as net ’n militêre mislukking.” Dit is nogal ironies, want as die Britte nie die plase afgebrand het nie, was konsentrasiekampe oorbodig.

Lord Roberts se aanvanklike bedoeling was nie om plase en huise af te nie, maar om die aanvalle op spoorlyne te verhinder. Die soldate het egter Lord Roberts se voornemens uit die oog verloor. Roberts het toe ’n herinnering van sy oorspronklike woorde op 18 November 1899 uitgestuur:

“No farm is to be burnt except for an act of treachery, or when troops have been fired on from the premises, or as punishment for breaking of railway or telegraph line, or when they have been used as bases of operations for raids, and then only with the direct consent of the general officer commanding, which is to be given in writing; the mere fact of a burgher being absent on commando is on no account to be used as a reason for burning the house. All cattle, wagons, and foodstuffs are to be removed from all farms; if that is found to be impossible, they are to be destroyed, whether the owner be present or not.”

Al het Roberts dit baie duidelik gemaak dat geen plase afgebrand sal word tensy dit vir militêre redes gebruik was nie, was nie alle Britte daarmee tevrede nie. Daar was heelwat Britse burgers wat teen hierdie beleid in opstand gekom het. ’n Groep bekend as die “pro Boers”, het sterk geword dat dit moontlik 'n probleem vir die Britse weermag kon inhou. Roberts het egter besef dat dit te laat is om iets aan die toedrag van sake te verander.

Kritiek teen die verskroeideaardebeleid

Die Britte het baie kritiek ontvang, omdat hierdie beleid vreeslik wreed was. Die strategieë wat die Britte gebruik het, het naderhand begin bekend staan as: “methods of barbarism”. President Paul Kruger het die volgende hieroor gesê: “Die beginsels van Lord Kitchener se krygspolitiek het in die eerste plek nie daarop neergekom om operasies teen die vegtende burgers te voer nie, maar om indirek oorlog met alle geweld op weerlose vrouens en kinders af te druk en die volk sodoende tot moedeloosheid en oorgawe te dwing.” (boek).

Nie net die Bore was ongelukkig oor die beleid nie, maar ook sommige Britte. Lord Ripon, ’n Britse kabinetsminister en politikus, druk sy misnoeë oor die saak uit in die Times van Junie 1901. Hy sê: “Vir dié stelsel kon geen veroordeling te sterk uitgespreek word nie. Dit is wreed wat die teenwoordige betref en onbegryplik dwaas met die oog op die toekoms. As ons toelaat dat daarmee voortgegaan word, sal die verantwoordelikheid daarvoor op ons skouers rus. Een sterk woord aan die Britse volk sal die hele ding uit die weg ruim. Het ons die moed om dit uit te spreek?” (boek).

Emily Hobhouse

Dit was geen geheim dat Lord Kitchener geen simpatie vir die vroue en kinders gehad het wat hy onder haglike omstandighede in die konsentrasiekampe aangehou het nie. Nog minder het hy agting vir die Britse weldoener en kampvegter vir die vroue kinders, Emily Hobhouse, gehad. Hy het haar immers “That Bloody woman” genoem. Maar sy het die lewe vir Kitchener baie moeilik gemaak, die dag toe sy voet aan wal in die Kaap gesit het. (Farwell, Anglo-Boer War, 40 l.)

Kitchener se verskroeideaardebeleid en die afbrand van plase en ontvoering van die Boerevroue en -kinders het heelwat kritiek in Engeland onder sekere humanitêre groepe ontketen. Een so ’n groep was die “South African Women and Children's Distress Fund”. Hulle het drie afgevaardigdes na Suid-Afrika gestuur om die toestande in die konsentrasiekampe te kom ondersoek. (Magnus . Kitchener, 180) Emily het op 7 Desember 1900 ter see na Kaapstad vertrek. Kitchener het nie rekening gehou met die logistiek wat dit behels om duisende mense in kampe aan te hou nie. As gevolg van die onkunde en misrekening, het die omstandighede in die konsentrasiekampe sodanig verval dat duisende mense doodgegaan het.

Hobhouse het haar waarnemings neergeskryf en aan die Stigting deurgegee. Sy het opgemerk dat die omstandighede in die kampe grusaam was en aan brutale mishandeling grens. Die kinders het die ergste daaronder gelei. Die oorvol tente, met soms 10-12 mense wat ’n 14m3 ruimte moes deel, het in die skroeiende son gestaan en die kos was onvoldoende en oneetbaar (Hobhouse cited in Koss, Pro Boers, 198; Hobhouse's report on her findings in Balme, To Love One's Enemies. 211). Daar was sinkkonstuksies ook gewees waarin die gevangenis moes bly. Dit was weer in vertrekke onderverdeel. Daar was geen vloer of plafonne nie en die skeidingsmure was nie tot teen die dak nie. Dit het daartoe gelei dat lug deurgetrek het en dat siektes baie vinnig in die sinkgeboue versprei het. Ook nie almal het ’n bed of ’n matras gehad nie. Dit het mense genoop om op die koue, klam grond te slaap. Hierdie toestande is vererger deur reën, uiterste hitte tydens die somer en ysige winde wat in die winter gewaai het (Balme, To Love One's Enemies, 212). Hout was skaars, dus kon hulle nie vuur maak nie.

Hobhouse het egter teen die einde van Mei 1900 per see na Engeland teruggekeer, omdat die leiers agtergekom het sy gaan die lewe vir hulle moeilik maak en ook omdat sy self geglo het sy sal meer aan die toestande in die konsentrasiekampe kan doen as sy terug in Engeland is. Daar kon sy die grusaamheid en haglike omstandighede wat sy waargeneem het, presies aan die politieke leiers beskryf en toesien dat hulle gehoor gee aan haar eis en die erns van die saak besef. Hobhouse het dit haar persoonlike doelwit gemaak om die omstandighede vir die gevangenis in die konsentrasiekampe te verbeter.

Stadig maar seker het die leiers in London gehoor aan haar klagtes en eise gegee. Hobhouse het saam met pro-Boer parlementslede soos David Lloyd George kragte ingespan en so het die Fawcett Komitee, later bekend as die Dames Komitee, ontstaan. Die komitee het uit ses dames bestaan, wat óf ’n dokter óf ’n verpleegster was. Die afvaardiging is in Julie 1901 na Suid-Afrika gestuur. Hulle het toegesien dat die kwaliteit en kwantiteit van die kos verbeter het, voldoende skuiling voorsien is en mediese sorg gegee is. Teen die tyd wat die aansoek vir die verbetering van omstandighede in die konsentrasiekampe toegestaan is, is die bestuur van die kampe aan humanitêre organisasies oorgegee en het dit nie meer onder die militêre bestuur van Kitchener geval nie. Die taak was enorm en baie van die afvaardiging se voorstelle was reeds deur Hobhouse gemaak tydens haar eerste besoek aan die kampe. Die klagtes wat deur Hobhouse onder die Britse parlement en publiek se aandag gebring is, is ook onder die aandag van invloedryke mense gebring soos die ondersteuners van die Salisbury Beleid. Nietemin was die veranderinge te laat vir duisende Boerevroue en -kinders. Baie het omgekom weens siekte aan die dood. Die verskroeideaardebeleid van Kitchener en die drang om die oorlog te wen, het derduisende lewens verwoes.

Naoorlogse herstel

Die verskroeideaardebeleid het ook tot gevolg gehad dat baie Boere hul rykdom verloor het en dat hulle baie arm geword het. Boere en ander volke in konsentrasiekampe se lewensgehalte het permanent gedaal, omdat baie mense nie na hul plase kon terugkeer nie. Party het probeer om weer ’n bestaan op hul plase te maak, maar moes die aftog blaas toe hulle gewasse probeer plant, maar die grond so beskadig was dat dit nie bewerk kon word nie. Dit het veroorsaak dat baie mense hul grond moes verlaat, werkloos was en saam met die uitlanders in die myne moes gaan werk.

Die oorlog en veral die verskroeideaardebeleid het tot gevolg gehad dat baie kinders se ouers gesterf het. Hierdie kinders het toe nêrens heen gehad om te gaan nie. In die dorp Bethulie was twee kerke se dominees baie betrokke by die stigting van ’n weeshuis. Ds. Herman Becker van die Nederduitse Gereformeerde Kerk Bethulie en ds. Willem Postma van die Gereformeerde Kerk Bethulie was vreeslik ontsteld oor al die weeskinders wat ná die oorlog alleen en haweloos was. Albei het geld geskenk aan maatskaplike onderwys en groot bydraes gelewer.

Ds Becker het gesien hoeveel weeskinders na die oorlog haweloos was en het leiding geneem deur ’n weeshuis in Bethulie te stig. Die weeshuis sou onder die toesig van die NG Kerk wees, maar die Gereformeerde Kerk het ook bydraes gelewer en gehelp met die bestuur van die kinderhuis. Die kerke en die gemeenskap het basaars en fondsinsamelings gehou om geld bymekaar te maak. Daar is ook baie skenkings gegee om die projek te ondersteun. Die gebou is uit sink en hout gebou en is op die NG Kerk se perseel gebou. Die amptelike opening was op 31 Augustus 1903.

Die weeshuis kon 50 kinders huisves. Sommige gesinne het nie genoeg geld gehad om hulself te onderhou nie en het ook in die weeshuis skuiling gesoek. Die weeshuis het hulle gehuisves en ondersteun. Die kerk het ook ’n skool opgerig. Die weeskinders en die dorpskinders het dit bygewoon. In Desember 1903 het die weeshuis weer uitgebrei en het nou 59 kinders gehuisves.

Op Bethulie was daar twee opsies as dit by onderwys gekom het. Die staatskool, onder Britse beheer en die CNO-skool (Christelike Nasionale Onderwys). Di. Becker en Postma het ’n behoefte na Afrikaanse, Christelike onderwys in die gemeenskap raakgesien. Dus het hulle ’n CNO-skool gestig. Later is daar deur die land nog CNO-skole gestig.

Emily Hobhouse se spin- en weefskool

In die Suid-Vrystaatse dorpie, Philippolis, het Emily Hobhouse ’n spin- en weefskool opgerig. Philippolis was haar eerste “proefkonyne” vir haar ontwikkelingsprogramme. Die doel was om die lewenstandaard van vroue in die Philippolis-distrik te verhoog deur aan hulle nuwe vaardighede te leer, wat hulle op hul eie kreatiewe maniere kon toepas om geld te maak. ’n Joodse handelaar, mnr. Moritz Liefmann, het sy huis en winkel (wat hy nie gebruik het nie) aan Hobhouse en haar skool geskenk. Emily en haar vriendin, Margaret Clark, wou hierdie projek saam aanpak. Hulle het met 17 kratte vol toerusting en materiaal die skool begin. Dit was die eerste spin- en weefskool in Suid-Afrika. Die skool is amptelik op 13 Maart 1905 geopen. Aan die begin het 13 meisies by haar begin leer. Die Boere het ook bydraes in die vorm van wol gelewer. Selfs die vroue het gehelp deur kleurstowwe te maak van natuurlike plante en vrugte. Die meisies wat daar geleer het, het hul produkte by basaars en ander verkopings verkoop. Hulle het matte, klere en komberse gemaak. Die produkte is ook by ’n skou in Johannesburg ten toon gestel.

In 1905 het Emily Hobhouse na Johannesburg verhuis om nog ’n spin- en weefskool te begin. Daar het sy ook baie ondersteuning en donasies ontvang, terwyl haar vriendin, Margaret Clark, die skool in Philippolis bestuur het.

In 1906 was daar reeds 60 jong dames in die skool op Philippolis. Dit was nie meer net meisies nie, maar ook moeders en brandarm vrouens. Ná Emily Hobhouse se vertrek na Engeland, het RP Milroy haar plek ingeneem. Milroy was ’n professionele skotse weefster. Vrouemonument

Vrouemonument

Om die vroue en kinders wat as gevolg van hierdie aaklige beleid gesterf het te eer, is die nasionale Vrouemonument in Bloemfontein opgerig. President Marthinus Theunis Steyn het eerste die idee gekry. Reeds tydens die oorlog het hy die idee gekry en op 7 Februarie 1907 het hy ’n konferensie gehou van al die Afrikaanse kerke en politieke partye in die Kaapkolonie, Vrystaat, Natal en Transvaal. Hier is fondse bespreek. Uit die Afrikanergemeenskap is tienduisend Pond ingesamel vir die vir die oprig van die monument. Ná vier jaar het hulle al die fondse gehad om te begin bou. Frans Scoff is as argitek en Anton van Wouw as beeldhouer aangestel. As gevolg van ’n paar faktore wat nie tydens die beplanning by die begroting ingereken is nie, moes nog £5000 pond ingesamel word.

Die bouwerk het begin en op 16 Desember 1913 is die monument onthul. Meer as 20 000 mense het vir die geleentheid bymekaargekom. In die binnehof van die monument is daar ’n paar mense begrawe. Die monument dien eintlik, volgens president Steyn, as die graf van duisende vroue en kinders wat as gevolg van die verskroeideaardebeleid gesterf het. Daar is ses mense aan die voet van die monument begrawe: president MT Steyn, Emily Hobhouse, genl. CR de Wet, ds. JD Kestell en Rachel Isabella Steyn.

Slot

Die verskroeideaardebeleid was een van die wreedste planne wat nog ooit beraam is. Baie mense het gesterf, baie is beseer en mishandel. Sommige mense het skade aan hul eiendom gehad, wat meer as 100 jaar later steeds waargeneem kan word. Suid-Afrika is permanent verander ná die oorlog en die strategieë wat gebruik is deur die Britse magte. Baie beskryf dit as onmenslik wreed. Sommige mense voel weer dit is wat nodig was om die oorlog te wen. Die feite getuig egter van ’n Boerevolk wie se regmatige grondgebied deur koloniale oorheersers afgeneem is. Die ontdekking van goud en die sug na die rykdom van die Boererepublieke, het die stryd aangewakker.

As magtigste ryk ter wêreld het dit sin gemaak. Die Britte wou die rykste, sterkste mag ooit gewees het. Baie lande en volke is in die proses groot skade berokken. Daar is vele argumente dat Suid-Afrika die heel meeste onder hierdie doelwit gely het. Die mense van Suid-Afrika het egter bewys dat hulle die vermoë het om byna permanente skade aan iets, te herstel. Hulle het so sterk teruggekom, dat Brittanje hulself onttrek het en onafhanklikheid aan hulle geskenk het. Die verskroeideaardebeleid het baie lewens geëis, baie skade gedoen, families uitmekaargeskeur en ’n land se mense verdeel. Die wat wou oorgee en die wat wou aanhou veg vir wat reeds verloor is. Ten spyte van hul pogings het die Boere verloor, maar hulle het ook bewys dat hulle hul land weer kon opbou.

Verwysings

1. Anon. www.nam.ac.uk. (n.d.). Herbert Kitchener: The taskmaster | National Army Museum. [online] Available at: https://www.nam.ac.uk/explore/herbert-kitchener-taskmaster.

2. Anon. karoobattlefields. (n.d.). Emily Hobhouse. [online] Available at: https://www.karoobattlefields.com/emily-hobhouse.

3. Fourie, J, du Plessis, S, 2006, “’n Droewige laslap op die voos kombers van onreg”: ’n Statistiese analise van konsentrasie-kampbewoners [online] EJC199918.pdf

4. Gouws, L, www.theheritageportal.co.za. (n.d.). What happened in the Potchefstroom concentration camp | The Heritage Portal. [online] Available at: https://www.theheritageportal.co.za/article/what-happened-potchefstroom-concentration-camp.

5. Jewell, JR, 2003, Using Barbaric Methods in South Africa: The British Concentration Camp Policy during the Anglo-Boer War [online] 140-Article_Text-587-1-10-20120206.pdf

6. Möller, P.W., 1999, Vryheidstryd van die Afrikaner, Vanaf Volksplanting tot Volksversaking, Melanie uitgewers, Waterkloofhoogte,

7. Pretorius, F, Maroela Media. (2019). ABO-konsentrasiekampie: Hier is die feite. [online] Available at: https://maroelamedia.co.za/debat/meningsvormers/abo-konsentrasiekampie-hier-is-die-feite/.

8. Pretorius, F, (2017). Verskroeide aarde: ’n onderhoud met Fransjohan Pretorius. [online] LitNet. Available at: https://www.litnet.co.za/verskroeide-aarde-n-onderhoud-met-fransjohan-pretorius/.

9. Swanepoel, M., 2023, ‘Die verskroeideaardebeleid en konsentrasiekampe’, https://weet.co.za/skoolwerk/sosiale-wetenskappe/die-verskroeideaardebeleid-en-konsentrasiekampe/. Toegang; 10 Oktober 2023

10. User, S. (n.d.). Geskiedenis. [online] vrouemonument.co.za. Available at: https://vrouemonument.co.za/index.php/af/geskiedenis1 [Accessed 19 Oct. 2023].

11. Van den Bergh, GN, (n.d.), THE BRITISH SCORCHED EARTH AND CONCENTRATION CAMP POLICIES IN THE POTCHEFSTROOM REGION, 1899–1902 [online]ajol-file-journals_376_articles_83732_submission_proof_83732-4489-202838-1-10-20121210

12. Van Zyl, J, 2021, Die rol van die kerk in die heropbou van die Bethulie distrik na die anglo-boereoorlog, Die boodkapper Junie 2021, Lig in Duisternis uitgewers, Pretoria.

13. Vaughan, D. (2019). Scorched earth policy | warfare. In: Encyclopædia Britannica. [online] Available at: https://www.britannica.com/topic/scorched-earth-policy.

14. Van Zyl, J, 2021, Die rol van die kerk in die heropbou van die Bethulie distrik na die anglo-boereoorlog, Die boodkapper Junie 2021, Lig in Duisternis uitgewers, Pretoria.