verdeling van regering in takke sodat wetgewende, uitvoerende en regterlike funksies deur afsonderlike, afsonderlik saamgestelde politieke liggame uitgeoefen word From Wikipedia, the free encyclopedia
In die reg behels die leerstuk van trias politica die skeiding van magte. Die staat se magte, naamlik wetgewende -, regsprekende - en uitvoerende gesag, moet geskei wees. Die doel daarmee is om die sentralisasie van mag te verhoed. Die oorspronklike mag verdeling, voorgestel deur John Locke, is die wetgewende, uitvoerende en federale mag, waarvan laasgenoemde hom vir die nasionale verdediging beywer. Die verspreiding wat deesdae meer gereeld voorkom, behels 'n wetgewende gesag wat wette opstel, 'n uitvoerende gesag wat die daaglikse bestuur van die staat beoefen en 'n regsprekende gesag wat hierdie implementering teen die wet toets. Hierdie verdeling gaan terug na die werk van die Franse verligtingfilosoof Charles Montesquieu, wat met hierdie staatstruktuur 'n alternatief vir die Franse absolutisme geformuleer het.
Die trias politica (die skeiding van magte) is 'n belangrike beginsel van die demokratiese staatsorganisasie. Dit gaan terug na die antieke Griekse konsep van sosiale organisasie, en veral na die verspreiding van die uitoefening van mag.
In die vroeë Middeleeue (na die val van die Romeinse Ryk) is Noordwes-Europa gedurende die Groot Migrasie oorstroom deur veral Germaanse stamme. Die Germane het 'n stamorganisasie van hul samelewing gehad, en byna elke dorpie het 'n dorpshoof gehad. In die stamstelsel is besluite geneem deur die dorpshoof en 'n raad van dorpswyses. Hierdie beslissings was beide wetgewend, uitvoerend en geregtelik. Daardie stamstelsel ontwikkel redelik vinnig tot die feodale stelsel waardeur die adellikes alle mag uitgeoefen het; mag wat hulle in die eerste plek vir hulself bewillig het, maar wat later in hul adelbriewe opgeteken is. In teenstelling met die Griekse en Romeinse formele regstradisie, het die Germane gewoontereg.
In hierdie evolusie, is die regsrepekende gesag na vertrouelinge oorgedra (afgesien van enkele belangrike onderwerpe). Met die ontwikkeling van die stede in Europa het die sogenaamde "vryhede" ook ontstaan, gebiede wat nie onder die beheer van die adellikes was nie. Stede het hul eie regerings gekry, reëls uitgereik en regspraak ontwikkel.
In Engeland het die adellikes seggenskap gekry oor die wetgewende deel van die mag deur die Magna Carta en hulle het toesig gehou oor die besteding van die koninkryk. Die koning se funksies was hoofsaaklik uitvoerend van aard gewees, maar hy het tog nog steeds 'n belangrike speler in die instelling van wette gebly. Die gewoontereg in Engeland het veroorsaak dat die aksies van die parlement minder deursigtig en verantwoordbaar aan die volk was.
Die State Generaal ontwikkel in die Lae Lande, wat eintlik 'n uitvoerende liggaam was, maar wat wel as die voorloper van die parlement in die vasteland van Europa genoem kan word.
Mense het tot en met die Verligting nooit gefilosofeer oor die wyse waarop mag uitgeoefen word nie. Onder die filosowe van die Verligting was dit Charles Montesquieu wat geïnspireer is deur die State Generaal in Nederland en die konsulêre periode in die Romeinse Ryk. Na die Franse Revolusie van 1789, het die konsep van Montesquieu steun begin kry, en is 'n triumviraat geïnstalleer wat die uitvoerende gesag (verdediging, openbare orde en belasting) verseker het en 'n beslissende raad wat allerlei besluite geneem en op papier gestel het. Toe Napoléon Bonaparte aan bewind gekom het, het hy uitvoerende mag (veral verdediging) bewillig en gesorg dat al die los wetgewing in die Napoléon-kode (Code civil des Français) saamgevat word. Hy het die senaat verder in die rol van rekenmeester aangestel. Hy het sy staatstelsel in 'n soort piramide van dorpe, stede, prefekture en departemente omskep, saam met 'n gelyke piramide van die regsprekende gesag.
Nadat die Amerikaanse state hul onafhanklikheid in die Amerikaanse Onafhanklikheidsoorlog bekom het en die kruitdampe van die Burgeroorlog verdwyn het, is daar ook in Europa vasgestel dat daar 'n versterkte stelsel van drie magte in die VSA ontstaan het:
• die wetgewende mag, met 'n tweekamerparlement op federale vlak, 'n verkose parlementêre verteenwoordiging en 'n senaat van staatsverteenwoordigers, en ook in die oorgrote meerderheid van die state is daar 'n tweekamerparlement;
• die uitvoerende gesag, bestaande uit 'n president met 'n kabinet van ministers en staatssekretarisse op federale vlak, en staatsbestuurders op staatsvlak;
• die regterlike gesag, wat piramidaal is met 'n hooggeregshof aan die bokant.
Na die Napoleontiese periode begin die vormingstydperk van die sogenaamde nasiestate in Europa. Twee verskynsels kom gelyktydig in die proses voor:
• die bourgeoisie (die welgestelde nyweraars) het die mag van die verarmde adel oorgeneem en terselfdertyd die geestelikes uit die staatsapparaat gedwing; die rasionele benadering tot die uitoefening van mag lei onvermydelik tot die sogenaamde instrumentalisering: die staatsapparaat word 'n hiërargie van klerke, wispelturige gewoontereg word vervang deur formeel geïmplementeerde wetgewing (statutêre reg).
• die verdringing van die geestelikes lei ook tot sekularisering: die parlement (dit wil sê die mens) word die bron van geregtigheid; God se rol word in hierdie saak uitgespeel.
Die skeiding van kerk en staat en die skeiding van magte word die twee filosofiese pilare van die moderne staatsorganisasie.
Die meeste nasiestate kies dieselfde magsverdeling: die drie magspiramides word nasionaal verteenwoordig deur:
• die wetgewende mag met 'n tweekamerparlement;
• die uitvoerende mag met 'n koning (met die eerste minister wat gewoonlik mag uitoefen) of 'n verkose president;
• die regsprekende gesag met 'n konstitusionele hof aan die bokant.
Hierdie drie piramides dupliseer hierdie struktuur aan verskillende plaaslike owerhede
Die staatsowerheid is sedertdien verbonde aan die verskillende liggame wat daartoe gemagtig is. Hulle wou verhoed dat die een magstruktuur die ander beïnvloed, en daarom is die skeiding van magte ingestel, waardeur die regbank ook konflikte arbitreer, enersyds tussen die wetgewende en uitvoerende gesag, en andersyds tussen die verskillende vlakke van regerings.
Met die horisontale skeiding van magte word volgens Montesquieu bedoel 'n verdeling van mag in wetgewende, uitvoerende en geregtelike gesag, wat nooit by een en dieselfde persoon of liggaam berus nie.
Die gesagte het elkeen hul eie magte en onafhanklikheid. Daar is ook geen mag wat hiërargies beter is as die ander magte nie. Al hierdie magte het individuele verantwoordelikhede teenoor mekaar en teenoor die burger deur ingeboude beheermeganismes.
Die uitvoerende gesag is teenoor die wetgewer verantwoordbaar, die wetgewer is dan teenoor die burgers verantwoordbaar. Burgers het 'n invloed op die wetgewer deur verkiesings.
Die regterlike gesag monitor dan die implementering van wette en regulasies en arbitreer in konflik tussen magte. Die regbank self kan volgens die basiese beginsels van die Trias beheer word deur middel van openbare toegang tot sittings, openbare toegang tot uitsprake, goeie klagtes en 'n insig in belangebotsings (aanvullende funksieregisters), maar in die praktyk word die regterlike gesag deur die uitvoerende gesag georganiseer, en die nodige infrastruktuur en hulpbronne vir die funksionering daarvan deur die uitvoerende gesag beskikbaar gestel. Die wetgewende gesag het ook 'n geregtelike wapen in die sin dat dit toesig kan hou oor die implementering van die ander magte deur ondersoekkomitees.
Die staatsdiens, media en eksterne adviseurs word ook soms as 'n gesag erken, dit word soms beskryf as 'n skadumag of ook die vierde mag.
Teenoor die horisontale skeiding van magte is ook 'n vertikale skeiding, dit is die verdeling van magte tussen die verskillende owerhede op nasionale, streeks- en plaaslike vlak. Hierdie vertikale skeiding kom nie direk uit die teorie van Montesquieu nie, maar volg dit wel.
Dit beteken dat die verdeling van magte oor die hoër en laer regerings ook volgens die reëls van die trias politica geskied. Die regulerende gesag van die regering is byvoorbeeld na provinsies, waterrade en munisipaliteite oorgeplaas omdat nie alles deur die sentrale regering in detail gereguleer kan word nie. In die verlede is die outonomie van die verskillende regeringsvlakke vooropgestel. Dit word die drie-kring-teorie genoem. Vandag is die skeiding van horisontale vlakke van die regering minder streng en is daar dikwels samewerking.
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Trias politica.| Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal. |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
