From Wikipedia, the free encyclopedia
Die naam (ama)Ndebele is 'n generiese naam wat gebruik word om drie Ngunisprekende etniese groepe in Afrika aan te dui. Die Suidelike-Ndebele woon in die Republiek van Suid-Afrika, terwyl die Noordelike-Ndebele in Zimbabwe gevind kan word.[1]
| Ndebele | |
|---|---|
 Ndebeles in Suid-Afrika | |
| Totale bevolking: | 4 500 000+ |
| Belangrike bevolkings in: | Zimbabwe (1 500 000) |
| Taal: | Noord-Ndebele, Suid-Ndebele |
| Geloofsoortuiging: | Oorwegend: Christene Minderheid: Tradisionele Afrika-godsdiens |
| Verwante etniese groepe: | Nguni, Zoeloe, Xhosas, Swazi's, Balete. |
Die Noordelike-Ndebele (ook bekend as die Matabeles) is 'n inheemse Afrika stam wat in Zimbabwe woon. Hulle was oorspronklik 'n vertakking van die Zoeloevolk, en hul oorsprong kan teruggespoor word na die opstand van hul leier Silkaats. Nadat hy in 1817 deur Tsjaka in bevel geplaas is, het hy na 'n suksesvolle strooptog nie sy regmatige hulde aan Tsjaka betuig nie. Tsjaka het onmiddellik 'n strafekspedisie uitgestuur om hom en sy volgelinge uit te wis, maar Silkaats vlug oor die Drakensberge. Daar het hy begin om die inwoners van die gebied, nou bekend as Mpumalanga, Vrystaat, Noordwes en Gauteng provinsies, stelselmatig uit te moor. Dit was deel van die Mfecane. In 1836 bots hy met die Voortrekkers en word hy verslaan by Vegkop en Mosega. Uiteindelik het hy die Limpopo oorgesteek en sy volgelinge daar gevestig as die Matabele. Daarna is hulle erken as die vernaamste militêre mag in dié deel van Suider-Afrika, met die Masjonas as hul diensknegte. Na die dood van Silkaats in 1868 het die mag oorgegaan na sy seun, Lobengoela. Hul militêre mag is finaal gebreek na die Matabele-oorlog van 1893, ten spyte van 'n gepoogde herlewing daarvan in die Matabele-opstand van 1896–1897.
Aldus die voorgeskiedenis van die Ndebele van Suid-Afrika (voorheen bekend as die Ndebele van Transvaal) was Musi die stamvader van die Ndebele. Hy het vyf seuns gehad, naamlik Manala, Ndzundza, Mathombeni, Dlhomu en Huaduba. Die stam is onder hierdie seuns verdeel. Dlhomu het in Natal agtergebly toe die ander seuns na Transvaal verhuis en in die omgewing van die latere Pretoria gevestig het. Ndzundza en sy volgelinge het later na die Steelpoortvallei verhuis en Mathombeni (ook bekend as Yakalala of Kekaan) het na Zebediela uitgewyk. Hierdie gebeure het na berekening in die sestiende of sewentiende eeu plaasgevind.[2] Die Noord-Ndebelestamme word oor die algemeen noord van die Springbokvlakte en die Suid-Ndebele suid van die Springbokvlakte aangetref.[3]
Soos vermeld het Ndzundza en sy volgelinge na die Steelpoortvallei uitgewyk en hulself by kwaSimkhulu, aan die bolope van die Steelpoortrivier, gevestig. Die stam het mettertyd na kwaMaza (Stoffberg omgewing) verhuis en daar vir omtrent 160 jaar op die oop vlaktes gewoon.[4] In die 1820's het die Mfecane ook 'n inpak op die inwoners van die Steelpoortvallei gehad. Die Ndzundza is ook verslaan en hul oorblyfsels het noordwaarts na Marabastat uitgewyk.[5] Mabhoko het in 1837 hoofman van die Ndzundza geword en twee jaar later het hy die klein en waarskynlik armoedige oorblyfsels van die Ndzundza na die Steelpoortvallei, die land van hul voorvaders, terug geneem. Die stam noem daardie woongebied Nomtshagelo.[6] Daar aangekom het die Mokwana van Makwaniestat 'n plek genaamd Erholweni, wat vandag ook as Hoofstat bekend staan, as woonplek aan hulle uitgewys. Gedagtig aan die wyse waarop die stam 15 jaar tevore deur Silkaats of Zwide op die vlaktes van die Steelpoortvallei verslaan is, moes die plek hulle geval het. Die bergagtige terrein, wat met digte plantegroei oortrek was, sou beskerming bied teen menige vyand. Die kranse, skeure en grotte kon gebruik word as wegkruipplekke, bergplekke vir kos en natuurlike versterkings. Die menigte standhoudende stroompies wat uit die Steenkampsberge gevloei het en die vrugbare valleie het 'n blink toekoms vir die Ndzundza voorspel. Aanvanklik het die Ndzundza Sekwati, die opperhoof van die Bapedi, as hul opperhoof erken.[7]
Intussen het die blanke emigrante uit die Kaapkolonie die Transvaal binnegedring. Ná verskeie ontdekkingsreise deur hul leier, Andries Hendrik Potgieter, is besluit om na die teenswoordige Mpumalanga te trek. In 1845 het die trekkers hulle om Ohrigstad gevestig en begin om plase aan te lê. Hoewel Potgieter, na die slag van Vegkop (Desember 1836) en Mosega (Januarie 1837), homself as eienaar van die Hoëveld beskou het, is ooreenkomste met Sekwati en Mswati, die opperhoof van die Swazi's, aangegaan ingevolge waarvan die grond waarop die trekkers wou bly aan hulle oorgedra is. Ingevolge die ooreenkoms met Mswati is byna die hele Mpumalanga verruil vir 100 aanteelbeeste. Die regsgeldigheid van hierdie ooreenkomste word vandag betwyfel.[8]
Die teenwoordigheid van Mabhoko (Mapoch genoem deur die emigrante) en sy stam (Mapochs genoem deur die emigrante) is met die aanleg van plase totaal geïgnoreer. Hy was eenvoudig as ondergeskikte van Sekwati of Mswati beskou en boere het vir hulself plase kruis en dwars oor sy grond laat aanteken. Die plase Vlakfontein (A.N. van Kraayenburg), Jakkalsvlij (H.J. van Wyk, sr), Vlugkraal (H.J. van Wyk, jr) en Legerplaats (H.T. Bührmann) het ongeveer die totale gebied waaroor die Mapochs in daardie stadium versprei was, ingesluit.[9] Dit is vanselfsprekend dat wrywing tussen die emigrante (toenemend Voortrekkers of Boere genoem) en die Mapochs sou volg, hoofsaaklik weens veebuitery oor en weer, besit van vuurwapens deur swartes, belasting, arbeid en grondgebruik.
In 1860 is vrede gemaak tussen die Boere en Mapoch. Bovermelde vier plase is aan hom toegewys en hy het belowe om belasting te betaal. Binne 'n paar maande was daar weer moeilikheid. Dit het tot die eerste oorlog teen die Mapochs aanleiding gegee. In die vyf jaar wat hierdie oorlog geduur het, kon die Boere nie daarin slaag om Mapoch te oorwin nie. Kommandant P. W. A. Nel het toe op eie houtjie vredesonderhandelinge met Mapoch aangeknoop. Op 6 Mei 1865 rapporteer hy aan die regering dat dit so vrot met die Boere gegaan het dat die plaaslike burgers besluit het om 'n afvaardiging na Mapoch te stuur om uit te vind wat die beste manier was om voorlopig vrede te maak. Mapoch was ten gunste van vrede, solank elke blanke wat in sy grondgebied woon bereid was om 'n bees te betaal aan Mapoch. Mapoch het ook gesê dat dit sy grond was en dat hy tot sy dood daarvoor sal baklei.[10] Die regering het Nel se optrede goedgekeur. Die effek hiervan was dat die Boere hul soewereiniteit oor 'n groot gebied verloor het en blankes binne daardie gebied verplig was om aan Mapoch tribuut te betaal vir die reg om daar te boer. Vir die volgende twaalf jaar het hierdie stelsel goed gewerk en die Mapoggers het nooit opgaaf aan die Boere betaal nie.
Met verloop van tyd het die Mapoggers aangewas, hul veestapel vermeerder en, veral na die ontdekking van diamante in die Noord-Kaap, het hulle al hoe meer vuurwapens in die hande gekry. Hulle het meer en meer omringende plase beset en blankes toegelaat om op sommiges te boer, solank hulle tribuut aan die Mapoggers betaal. Hulle het begin om versterkings, in die vorm van skanse en klipmure, om hulle vestings op te rig. Hulle het ook geleidelik hulself losgemaak van die Pedi- en Swazi- oppergesag.
Mapoch is in 1865 oorlede. Sy hoofvrou se oudste seun, Mkephuli (ook bekend as Soqaleni of Cornelis), het hom opgevolg. Na sy dood in 1873 is hy deur sy broer Rhobongo opgevolg. In 1877 het die Britte die Transvaal geannekseer. Een van die redes vir die anneksasie was die feit dat Boere in groot gedeeltes van die land onderhorig geword het aan swart opperhoofde. Sir Theophilus Shepstone se proklamasie lui juis dat "this decay of power and ebb of authority in the north is being followed by similar processes in the south under yet more dangerous circumstances".[11] In 1879 het Mapoch se derde seun, Nyabela, sy broer opgevolg. Die Britte het 'n Mapochs Commission aangestel om grondeise in die omgewing van die Mapoggers te ondersoek, maar daar het niks van gekom nie. Wat die Britte wel bereik het, was om die Bapedi, wat tussen die Olifants- en Steelpoortrivier gewoon het, aan te val, te oorwin en hul opperhoof, Sekhukhune, in die tronk te stop.
Daarna het die eerste Anglo-Boereoorlog plaasgevind. Na afloop daarvan en wel op 3 Augustus 1881 het die strydendes die Konvensie van Pretoria onderteken. Ingevolge artikel 21 sou 'n lokasiekommissie in die lewe geroep word. Artikel 22 het gelui: "The Native Location Commission will reserve to the native tribes of the State such locations as they may be fairly and equitably entitled to, due regard being had to the actual occupation of such tribes… "[12] Ingevolge artikel 23 moes Sekhukhune vrygelaat word. Hy is vrygelaat en het na sy hoofstat naby die sameloop van die Olifants- en Steelpoortrivier teruggekeer.
Die lokasiekommissie is eindelik opgestel. Dit het bestaan uit generaal Piet Joubert, mnr Hudson, die Britse Resident, en 'n addisionele lid. Hulle het besluit om te begin deur 'n lokasie vir die Mapoggers uit te meet. Op 1 September 1882 het Joubert aan Nyabela geskryf dat die kommissie hom binnekort sou besoek om 'n lokasie vir hom uit te meet. Nyabela is aangesê om die kommissie op Stoffberg se plaas te ontmoet. Hy het geweier om dit te doen en die kommissie het geweier om Nyabela in sy hoofstat te ontmoet. Die kommissie het toe besluit om na Pretoria terug te keer.[13]
Intussen, op 13 Augustus 1882, het ondersteuners van Mampuru vir Sekhukhune vermoor. Joubert het besluit om al die kommando's van die ZAR op te roep om Mampuru te arresteer. Toe die kommando's Nyabela se hoofstat nader, het Joubert besluit om eers met Nyabela af te reken. Die Mapogoorlog het in November 1882 begin. Tydens die oorlog het Mampuru by Nyabela gaan skuil. Die oorlog het 8 maande geduur totdat Nyabela vir Mampuru uitgelewer en self oorgegee het. Beide is Pretoria toe geneem vir verhoor. Mampuru is tereggestel en Nyabela is in die tronk gestop. Sommige van Nyabela se hoofmanne het 7 jaar gekry.[14]
Die Volksraad het geen tyd verspil om die laaste spyker in die Mapoggers se doodskis te probeer slaan nie. Op 20 Julie 1883 het die Volksraad besluit:
Nyabela is in 1897 vrygelaat. Hy het by sommige van sy volgelinge op die plaas Hartebeestfontein[16] by Derdepoort, Pretoria, aangesluit. Hulle het die plek kwaMkhina genoem. Nyabela is op 19 Desember 1902 oorlede en hy is deur Fene Mahlangu/ Andries Mabhogo opgevolg.[17] Een of ander tyd voor 1916 het Fene die plaas Welgelegen,[18] naby Delmas, gekoop en daarheen getrek.[19] Die Naturellen Grondwet van 1913 is intussen uitgevaardig en 'n kommissie is aangestel om woongebiede vir stamme uit te meet. Fene het getuig en gepleit vir 'n tuisland vir sy mense, maar sy pleidooi het op dowe ore geval.[20] Fene is in 1922 oorlede en sy seun, Mayisha (Cornelis), het opperhoof geword. Hy het die plaas Weltevreden[21] naby Dennilton gekoop en met sy mense daarheen getrek.[22] In 1961 is Mayisha opgevolg deur Fene II (David Mabhogo). Dit was in sy tyd wat kwaNdebele onafhanklik geword het. Die hoofstad, Siyabuswa, is op Weltevreden aangelê. Mayitjha II was die opperhoof van 1992 tot 2005.
Nyabela se volbroer, Matietie / Matsitsi / Madidsi, is na die Mapochoorlog gearresteer en skuldig bevind aan oproer. Sy straf was sewe jaar tronkstraf. Dis is onbekend wanneer hy vrygelaat is, maar dit moes gedurende of voor 1890 gewees het. Hy het na die omgewing van die Mapochsgronde teruggekeer en 'n klomp Mapoggers op die plaas Kafferskraal[23] aangetref. Hy het hul hoofman geword.[24] Tydens die tweede Anglo-Boereoorlog was sy seun Jafta die hoofman. Teen die einde van die oorlog het die Boere daar koring afgesny en Jafta se mense het op hulle losgebrand. Ene Van Niekerk is doodgeskiet. 'n Paar weke later het SPE Trichard Jafta se mense aangeval en 52 van hulle doodgemaak.[25] In 1942 het Jafta op Goedgedacht[26] naby Nebo gewoon. Toe 'n stamowerheid vir hulle in 1957 ingestel is, het die stam nie minder nie as 15 plase daar gekry. Jafta se seun Poni het later stamhoof geword. Toe was dit Jack.[27] In 2002 het die "Ndebele-Ndzundza Community" van Goedgedacht daarin geslaag om in die grondeisehof ook Kafferskraal te eis.[28]
Aldus voorgeskiedenis was Manala die oudste seun van Musi. Hy en sy volgelinge het in die omgewing van die latere Pretoria gewoon. Hulle het ook onder Silkaats se hordes deurgeloop.[29] Teen die einde van die negentiende eeu het hulle by Wallmansthal, die Berlynse Sendinggenootskap se stasie net noord van Pretoria, gewoon. Gedurende die 1930's het die stam Roodekoppies[30] gekoop en sommige het daar gaan woon.[31] In 1967 het die Manalastamgebied Roodekoppies en twee aangrensende plase ingesluit.[32] Hierdie gebied het toe ook deel van kwaNdebele geword.
Ndebele kralewerk en muurverfkuns is deel van Suid-Afrika se handelsmerk en het wêreldbekend geword.
.jpg)
Die voorhistoriese Ndzundza opstal (isiNdebele = umuzi[33] ) het bestaan uit 'n sentrale beeskraal omring deur 'n aantal byekorfhutte wat van dekgras en latte gemaak is. Daarna is die byekorfhutte deur rondawels vervang. Rondawels word ook kegel-op-silinder strukture genoem. Die dak was steeds van dekgras gemaak, maar die mure was van latte en klei (dagha) gemaak. Nog later het hierdie strukture vierkantig en reghoekig geword. Naderhand is bakstene gebruik om die mure mee te bou. Sement het ook die dagha vervang. Later is dakke van sink gemaak en het hulle plat geword. In 1950 kon mens seker sê dat die ontwikkeling oor 'n eeu plaasgevind het.[34] Dit het nie oral teen dieselfde tempo gebeur nie. Dit is bekend dat daar in 1883 nog byekorfhutte by Nomtshagelo was.[35] Tradisioneel is elke hut omring deur 'n gestapelde klipmuur wat ook soms gepleister is. Later is hierdie binneplein onderverdeel deur nog kleimure (izirhodlwana).[36]
Dit is moontlik dat Ndzundza en sy volgelinge die eerste keer muurkuns teëgekom het toe hulle die Transvaal bereik het. Die baKwena van Magaliesberg het reeds in die 1400's hul dagha-mure beskilder.[37] In die Ndzundza (Mapogger)-kultuur is vloer- en muurversiering deur vrouens gedoen. Die vroegste muurverf is van grond, klei, beesmis en natuurlike kleurstowwe soos oker en roet gemaak. Dit is slegs met die hand aangebring en vingers is gebruik om lyne te trek of punte te maak. Bondeltjies hoendervere en gras is ook gebruik. Die oudste motiewe was eenvoudige patrone soos trappe, driehoeke en chevrons. Mens sien ook natuurtonele, soos plante en diere, en huishoudelike items, soos kalbasse. Verstedeliking het nuwe verfstowwe beskikbaar gemaak. Witkalk, blousel en poeierverf was redelik goedkoop. Dorpe en stede het ook nuwe motiewe, soos geboue, telefoonpale, nommerplate, skeermeslemmetjies en dies meer laat verskyn. Die uitstaande kenmerk van Ndzundza verfwerk is dat dit lineêr van aard is. Die buitelyne van 'n muur word in wit of grys aangebring en die binneruimtes word met wit en swart lyne gestreep.[38]
In die 1940's het Suid-Afrikaanse argitekte begin belangstel in die inheemse boukuns. Betty Spence se artikel "Native Architecture" het in die November 1940-uitgawe van "South African Architectural Record" verskyn. Daarin skryf sy van haar besoek aan "a native kraal of square huts", geleë omtrent 14 myl van Johannesburg. Een van die hutte was besonder mooi want "excitingly, tucked away under the eaves, was a complete Panathenaic frieze in miniature". 'n Ander argitek, A.L. Meiring, het haar belangstelling gedeel. In 1944 het hy 'n Mapogger-nedersetting op die plaas Hartebeestfontein, naby Derdepoort, Pretoria, ontdek. Hy het verskeie artikels oor hul boustyl in populêre tydskrifte geskryf.[39] Teen 1955 was Meiring hoof van die Skool van Argitektuur by die Universiteit van Pretoria. Hy het daarin geslaag om die Suid-Afrikaanse Toeristekorporasie se belangstelling in hierdie inheemse kunsvorm te prikkel.[40] Intussen het Betty Spence en B.E. Bierman se artikel "M'pogga" in 'n invloedryke Britse vaktydskrif verskyn.[41] In die vyftigerjare het die gemeenskap op Hartebeestfontein verskuif na Klipgat naby Mabopane. Hulle lok steeds toeriste.[42] 'n Ander toeristeaantreklikheid is die opelugmuseum by Botshabelo, Middelburg, Mpumalanga.
In die middel van die sestiende eeu het Europese en veral Portugese handelaars hulself by Imhambane en Delagoabaai (later Maputo) gevestig. Hulle was daar om ivoor en bokhorings te bekom. In ruil het hulle krale, koper en geweefde materiaal aangebied.[43] Met verloop van tyd het die krale hul pad na die binneland gevind. Dit sal onthou word dat die afstammelinge van Ndzundza tussen omtrent 1687 en 1820 in die Stoffberg omgewing gewoon het. In die 1990's het die argeoloog Alex Schoeman uitgrawings daar gedoen. Sy het tientalle glaskrale gevind.[44]
Akademici het verskeie ooreenkomste tussen kralewerk en muurskilderye gevind. Van Vuuren verwys na die trappe, driehoeke en chevrons van die vroegste kralewerk.[45] Fourie vestig aandag op die wit agtergrond en swart skeidslyne wat ook op kralewerk gevind word. Hy betoog dat kralewerk aan die begin toonaangewend was omdat dit ouer was, maar dat daar later 'n wisselwerking was.[46] Meiring skryf oor die harmonie in kleur tussen kleredrag en muurversiering.[47]
Die bekendste Ndebele kunstenaar is Esther Mahlangu, 'n boorling van Middelburg, Mpumalanga. Sy het haar internasionale debuut in 1989 gemaak toe haar talent in die Centre Georges Pompidou tentoongestel is tydens die Magiciens de la terre uitstalling. In 1991 het leke haar werk bewonder toe sy 'n BMW 525i met haar verfkwas bygedam het. Sedertdien het sy solo-uitstallings in Kaapstad, Parys en New York gehou. Sy het ook die sterte van British Airways se vliegtuie gedoen. In 2015 het die Irma Stern Museum in Kaapstad weer haar werk uitgestal; hierdie keer om haar tagtigste verjaarsdag te vier. Sy woon in Mabokho op die plaas Weltevrede.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
