Jan van Tonder is ’n joernalis en Afrikaanse skrywer.
Jan van Tonder | |
|---|---|
| Gebore | 29 Augustus 1954 |
| Nasionaliteit | Suid-Afrika |
| Beroep | Skrywer |
| Bekend vir | Boeke |
| Kinders | Geen |
Jan Christiaan van Tonder is op 29 Augustus 1954 op Sabie in die Oos-Transvaal (tans Mpumalanga) gebore as die jongste van sewe kinders. Hy het een broer (Andries, wat vyf jaar ouer is as hy) en vyf susters. Sy pa was operateur van ’n stootskraper en ’n eenmanbaggerboot en sy ma was huisvrou. Hy word in Durban in ’n spoorwegwoonbuurt groot en matrikuleer dan op Stanger aan die Natalse Noordkus. Hier leer hy die Zoeloes goed ken en gebruik hierdie agtergrond later vir sy roman “Die kind”. Sy militêre diensplig verrig hy in 1973 by die Vlootbasis in Simonstad, waar hy hondehanteerder is. Hierna studeer hy aan die Universiteit van Pretoria, eers in die Teologie, maar verander later van studierigting. Gedurende vakansies werk hy as stoker en kaartjiesondersoeker op die Spoorweë. In 1978 behaal hy die B.A.-graad met Afrikaans, Sielkunde en Kriminologie as hoofvakke. Gedurende sy finale jaar op universiteit trou hy, maar skei weer enkele jare daarna en trou daarna nie weer nie. Die huwelik was kinderloos. Hy is in 1979 vir ’n jaar in diens van die Gevangeniswese in Durban by Pointgevangenis, waar sy gekla oor die onaanvaarbare behandeling en willekeurige aanranding wat swart, bruin en Indiër-gevangenes kry hom uiteindelik met geweer in ’n wagpos op die muur laat beland[1] Hierdie ervarings is die inspirasie vir die kortverhale wat hy in “Aandenking vir ’n vry man” bundel. Dan aanvaar hy ’n betrekking as nywerheidsopleidingsbeampte vir ’n groot myngroep, wat hy vir twee jaar beklee. Hierna word hy joernalis, eers as Hooggeregshofverslaggewer by Die Transvaler en later by Die Vaderland en die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie. Benewens skryf, skilder hy ook en speel die kitaar.
Sedert 1988 is hy voltydse skrywer. Hy roep telkens die stadslewe vaarwel om te gaan skryf en keer dan tydelik terug na sy joernalistieke loopbaan in die stad. So woon hy onder andere op Ladismith, waarna hy hom op ’n Karooplaas naby Oudtshoorn vestig, waar hy in die veld rondloop, skryf en skilder. In hierdie milieu ontstaan sy koffietafelboek “Die Klein Karoo / The Little Karoo” (met foto’s deur Lanz van Hörsten). In 1998 verhuis hy na Kaapstad, waar hy vir ’n tyd lank omroeper is by die radiostasie Suid-Kaap Stereo. Hy vestig hom in 2000 weer in Oudtshoorn. In hierdie tyd hou hy hom besig met skryf (onder andere van radiodramas), restaurant bestuur, skilder en dig. Deur die jare word verskeie van sy kortverhale en sketse in tydskrifte gepubliseer. Volgens eie erkenning is hy rusteloos van geaardheid en verhuis gereeld, selfs deur in een stad van een plek na ’n ander te trek[2] net om weer gestimuleer te kan word deur nuwe mense en nuwe indrukke. In 2004 koop hy sy eerste eie huis op Oudtshoorn en ’n betroubare voertuig, op sterkte van inkomste uit “Die kind”, wat twintig herdrukke beleef en voorgeskryf word aan wit en swart skole. Later verhuis hy na Gordonsbaai, sodat hy nader aan meer kunsuitstallings kan wees, ander kunstenaars se werk kan sien en beleef en op die see kan seil. Sy lewensmaat is Jenny.
Hy begin ernstig skryf terwyl hy tronkbewaarder is, hoofsaaklik om ’n uitlaatklep vir sy frustrasies in sy werk te vind. Sy eerste kortverhaal (die tema waarvan hy later grondig verwerk as die roman “Is Sagie”) word in 1979 in Huisgenoot gepubliseer en ook aangewys as hierdie tydskrif se Kortverhaal van die Maand. In sy beste werk is dit die suiwer en onsentimentele vertelstyl wat opval, waardeur die leser die verhaal as eg en deurleef ervaar. Sy eerste kortverhaalbundel is[3] “Aandenking vir ’n vry man”, waarin hy kortverhale oor die tronk skryf en die ingehoue geweld en die mens op sy wreedste en mees weerlose uitbeeld in ’n nugter styl wat nie die skokeffek uitbuit nie. Hy gebruik die tegniek van skielike ommeswaai baie goed in hierdie meestal baie kort verhale, met die stroefheid van die taal wat die inhoud se wreedheid versterk. Hoogtepunte in die bundel is onder andere “’n Mooi dag” (waarin ’n laksman ’n ander lewensperspektief kry deur ’n enkele opmerking van die Zoeloe wat hy voorberei vir teregstelling); “Dube weet” (waar die verteller ’n medegevangene se foltering weergee wanneer hy deur vier bewaarders gemartel word op vermoede dat hy aandadig is aan ’n verhoorde se ontsnapping, met die openbaring in die slotsin dat die verteller eintlik die skuldige is); en “Ontsnapping” (waar ’n grootskaalse soektog na ’n vermiste gevangene op tou gesit word, met die onthulling aan die einde dat die gevangene wat gedurende die dag se werk aan hitte-uitputting op die lande dood is, nie bygetel is nie). “Aandenking vir ’n vry man” is ’n verhaal oor ontsnapping, wat op fisiese en geestelike vlakke beweeg. Een van die gevangenes stel die lewe in die tronk gelyk aan die lewe self en wanneer Allies inderdaad uitkom, is hy uit die tronk maar deur sy selfdood ook uit die lewe uit. In die kort kortverhaal “Victor Singh” is die naam ironies, want daar is geen sprake van ’n oorwinnaar en vreugde nie. Victor Singh was Pretoria toe om gehang te word, maar het teruggekeer, net om voortaan te lewe asof hy gedurig in die skadu van die galgtou is. “Elias” beskryf ’n gevangene wat by die sel (met 96 gevangenes) se tralies uitkyk na die see, vasberade om te ontsnap al het hy net ’n maand van sy vonnis oor. As lid van die werkspan wat bedags kan uitgaan om te werk, is hy hierdie dag inwendig ondersoek om te verseker dat hy niks ingesmokkel het nie. Die wrede bewaarder het hom verseker dat hy die res van die tyd soortgelyke vernederings sal moet deurmaak, want hy hou nie van Elias nie. Partykeer gaan ’n bewaarder egter te ver en kry hy onverwagse teenstand.
’n Keur uit Van Tonder se reisrubrieke en reisverhale wat hoofsaaklik in Tydskrif Rapport verskyn het, word onder die titel “Anderkant omdraai” gepubliseer. Hy lewer gereelde verhale vir Tydskrif, die bylae tot Rapport, en kortverhale en sketse van hom verskyn ook in ander tydskrifte. Van sy kortverhale word in versamelbundels opgeneem, waaronder “Die hardloper” en “Ragel” in “Op hulle stukke” onder redaksie van Jeanette Ferreira. Ander versamelbundels waarin sy werk verskyn sluit in “Die Afrikaanse kortverhaalboek” saamgestel deur Abraham H. de Vries, “Vuurslag” onder redaksie van Hennie Aucamp, “Vertellers 1 en 2” van Merwe Scholtz en “Drif” onder redaksie van Lindeque de Beer.
Hy debuteer met die roman “Wit vis”. Dit behandel ’n lesbiese verhouding in ’n eng gemeenskap uit die perspektief van ’n man, maar is nie ’n geslaagde roman nie. Hyself erken later dat die boek te vroeg uitgegee is.[4] “Is Sagie” vertel die verhaal van die onskuldige verhouding tussen twee verstandelik gestremde jongmense,[5] maar veral behandel dit die mens se hulpeloosheid teenoor die wêreld en sy onvermoë[6] om homself of sy geliefdes teen die katastrofes van hierdie lewe te beskerm. Sagie boer saam met sy pa Barend op die plaas Greundal in die Dwarsrivier-vallei in die Klein Karoo. Die verhaal word hoofsaaklik uit sy kinderlike perspektief vertel. Hy beleef baie vreugde, want hy kan klein dingetjies waardeer, terwyl sy omgang met mense en diere en sy vriendskap met Ansie de Wet van die buurplaas Kopland opreg en ongekompliseerd is. Hierteenoor staan die onvolkomenheid van die lewe en die tekortkoming van mense. Ansie se pa is teen die verhouding gekant en besluit om haar uit die Dwarsrivier-vallei weg te neem. Sagie kan met sy beperkte vermoëns nie die traumatiese gebeurtenisse verwerk nie, hoofsaaklik omdat hy dit nie begryp nie. Daarom probeer hy dit ontken deur te sê “issie”, waaruit die ironiese titel van die boek dan afgelei word. Hy besluit ten slotte om ten spyte van alles tog voort te gaan met die bou van Ansie se huis. “Is Sagie” is in 1987 die naaswenner van die ATKV-prys en in 1988 weer op die kortlys vir hierdie prys.[7] “Is weer Sagie” is ’n vervolg hierop en hervat Sagie se verhaal vier jaar nadat hul bure,[8] die De Wets, met hul dogter Ansie uit die Ladismith-distrik vertrek het. Sagie (Sagrys van Greunen) het nou groot toekomsdrome en is steeds besig om eiehandig te bou aan die huis. Hoewel hy in vier jaar nog niks van Ansie gehoor het nie, oortuig sy kinderlike geloof en onskuld hom dat sy sal terugkeer sodra daar rook uit die huis se skoorsteen trek. Sagie is steeds onderdanig aan sy pa, maar sy karakter het goed ontwikkel en hy raak al hoe meer selfstandig, ondanks sy beperkte intellektuele vermoëns. Hy slaag daarin om talle teleurstellings te oorkom en toon deernis met sy medemens, al word hy by talle geleenthede verneder en onwaardig geag. Die verrassende slot skep verwagtinge dat Sagie se droom verwesenlik kan word, al is dit miskien nie heeltemal soos hy dit verwag nie.
“Die kind”[9] slaag daarin om deur middel van die eenvoudige, maar treffende verhaal van ’n Zoeloevrou en die kind wat sy lank nie wou hê nie, die dilemma van ’n hele volk uit te beeld.[10] Die Zoeloe-vrou Amazolo verwag ’n kind van haar geliefde, Mlenzana, wat weggaan om op die myne te gaan werk.[11] Hy is onbewus daarvan dat hy pa gaan word en kom nie weer terug nie, waarna Amazolo die kind om daardie rede verstoot. In die roman word die naamlose kind se kinderdae en jeug in hierdie omstandighede uitgebeeld, asook die ma se hartseer en verset teen die impak van Westerse gebruike op die Zoeloe-tradisies. Die rol van die eiesoortige geloof van die Zoeloes in die daaglikse gebruike en lewe in ’n landelike swart gemeenskap word goed geskets as agtergrond tot die gebeure. Die kind (Mvula, wat later Zolile word) weier na voltooiing van sy skoolloopbaan om te gaan boer en skryf in as ’n mediese student, waarin ook die nuwe teenoor die tradisionele gebruike teen mekaar afgespeel word. Zolile word eindelik ’n groot man in sy gemeenskap. “Die kind” word in 1990 bekroon met die ATKV-prys, verower ook ’n FAK-prys en is in 1991 op die kortlys vir die toekenning van die M-Net-prys. Hierdie boek word wyd voorgeskryf aan wit en swart skole, beleef meer as twintig drukke en word in Engels vertaal.
“Roepman”[12] vertel uit die perspektief van ’n kind (die dertienjarige Timus Rademan) die grootword in ’n werkersklas spoorwegbuurt in Durban tydens apartheid in die sestigerjare, terwyl Hendrik Verwoerd nog die Eerste Minister is.[13] Timus is gretig om kennis en ervaring op te doen op sy pad na volwassenheid, maar dit lei tot ervaring en kennis wat hy met nabetragting eintlik nie wou hê nie.[14] Die oorgang van jeug na volwassenheid en die verlies aan onskuld kry hier universele toepassing in sy uitbeelding van hoe die sterkeres, wat juis moet omsien na diegene onder hulle sorg, die swakkes vertrap en uitbuit.[15] Daar is egter ook die adel van die mens, wat ten spyte van haglike omstandighede steeds die hand oopmaak vir sy medemens. Die kerk kom as instelling onder skoot, omdat hulle telkens juis die mense wat hulle die nodigste het, versaak het. So ook loop die onderwys deur, wat in stede van opvoed, die jong mense indoktrineer. Die roepman van die titel is die skeel Joon Sterrekyker, wat moet sorg dat almal in die buurt betyds wakker gemaak word vir hulle werkskofte en hy is in sy rol ’n bron van hoop dat iemand omgee en pligsgetrou is in sy diens aan sy naaste. Hy word simbolies die wekker of roepman van almal, doen ’n beroep op die gewete van die mensdom en staan in sterk kontras met die hardvogtige aard van Timus se godsdienstige pa en die predikant. “Roepman” is in 2005 op die kortlys vir die ATKV-prys, die Universiteit van Johannesburg-prys en die M-Net-prys vir boeke in lang formaat. Die roman word aan skole voorgeskryf en word deur Elsa Silke as “Stargazer” in Engels vertaal. Hy skryf self die draaiboek vir die film wat van die boek gemaak word en deur die Vlaamse rolprentmaker Walter Stokman geregisseer word. Die film word later met byskrifte internasionaal vrygestel en dit is die eerste Afrikaanse rolprent wat met die oorspronklike klankbaan in Amerika vrygestel word. Hy is verantwoordelik vir die nie-fiksie koffietafelboek “Die Klein Karoo / The Little Karoo” (met foto’s deur Lanz van Hörsten) en teks in Afrikaanse, Engels en Duits, waarin hy die geskiedenis en omgewing van hierdie landstreek beskryf.
Vir sowat veertien jaar werk hy aan ’n roman oor die bloeitydperk van die volstruisveerbedryf op Oudtshoorn, wat hy “Getuienis van ’n grafgrawer” sou noem. Hierdie roman word selfs in 1991 aanvaar vir publikasie deur HAUM-Literêr[16] maar is eindelik nooit voltooi en gepubliseer nie[17]
Hy skryf ook dramas.[18] “Lewensreg”, met die subtitel “’n Tragi-komedie vir mede-sterwendes”, het twee amper bejaarde broers, Brand en Sewes, as hoofkarakters. Hulle kry in die drama die reg om tot hulle dood in ’n huisie in die hart van die begraafplaas te woon, sodat hulle tussen die dooies leer wat dit beteken om te leef. Hoewel hulle op die oog af gemoedelik saamwoon, word elk deur ’n skuldgevoel of haat en wraak verteer. Sewes haal dan die jong Ana na haar begrafnis lewend uit die graf, waarna sy verenig word met die emosioneel onvolwasse Frans, met wie sy voor haar troue ’n onbevredigende liefdesverhouding gehad het. In 2007 word “Lewensreg” met die Sanlam Teaterprys bekroon. Die klug “Die onbeholpe djin”[19] debuteer in 2011 by die Aardklop Kunstefees. Dit handel oor geslagsrolle en het as hoofkarakters Anna, wat swanger en gefrustreerd is, en haar man Koos, wat rugby praat, biere drink en verder niks eintlik doen nie. Anna wens sy was ’n man en die onbeholpe djin verskyn om uitvoering te gee aan haar wens. Die buurman en sy vrou word betrek en die skatryk familie van die Kaap kom onverwags kuier, sodat dinge lelik skeefloop. Ten spyte van ’n belowende opset en goeie akteurs, misluk die opvoering by Aardklop weens die gebreke in die stuk (te veel clichés oor geslagsrolle, swak tydsberekening en stereotipes eerder as lewende karakters), wat net weer beklemtoon dat komedie nie maklik is om te bemeester nie. Sy twee radiodramas (waaronder “Die ware Jacob” in 1999) behaal elk ’n derde plek in die jaarlikse Sanlam- Radiodramakompetisie.
Hy skryf ook gedigte en publiseer daarvan op die webwerf LitNet.
| Jaar | Publikasies |
|---|---|
| 1983 | Wit vis |
| 1984 | Aandenking vir ’n vry man |
| 1987 | Is Sagie |
| 1989 | Die kind |
| 1998 | Die Klein Karoo |
| 2004 | Roepman |
| 2008 | Lewensreg |
| 2011 | Anderkant omdraai |
| 2013 | Is weer Sagie |
| 2019 | Die verevrou |
| 2021 | Grootgeluk |
| 2023 | Sagie se storie - 'n Drieluik (Is Sagie, Is weer Sagie en Sagie is) |
Boeke
- De Vries, Abraham H. “Kortom 2” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1989
- Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eersteuitgawe5
- Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
Tydskrifte en koerante
- Anoniem “RoepJan van Tonder” “By” 28 Mei 2011
- Azar-Luxton, Grizell “Jan van Tonder” “Kaapse Bibliotekaris” “Mei / Junie 2006
- Coetzee, Leon “Treindrywer word wen-skrywer” “Rapport” 8 April 1990
- Crafford, Mariëtte “Jan se wonderwerk” “Insig” November 2004
- Erasmus, Elfra “Jan van Tonder: van tronkbewaarder tot skrywer” “Beeld” 26 Mei 1990
- Erasmus, Elfra “Die lewe is nie ’n storie nie” “Plus” 16 Oktober 2004
- Keogh, Janice “Roepman beste fliek in baie jare” “Beeld” 28 April 2011
- Liebenberg, Jacques “‘Roepman’ mik na silwerdoek” “Plus” 2 Desember 2008
- Pople, Laetitia “Grootword-prent tref met eenvoud, deernis” “Beeld” 21 Mei 2011
- Pople, Laetitia “Yanks gaan ‘Roepman’ sien” “Beeld” 14 September 2011
- Rautenbach, Elmari “Knoop in sy kop losgeskryf” “Beeld” 19 November 2011
- Scholtz, Herman “Roepman gou op silwerdoek” “Rapport” 20 Maart 2011
- Van Nierop, Leon “Roepman: Die fliek wat ‘iets met jou laat gebeur’” “Rapport” 15 Mei 2011
- Van Wyk, Anim “Geroepe vir stories” “Beeld” 8 Oktober 2011
Internet
- Azar-Luxton, Grizell Cape Librarian: https://www.westerncape.gov.za/Text/2006/11/mj06_bookworld.pdf
- Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1991/08/29/8/11.html
- Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1988/07/27/20/10.html%5Bdooie+skakel%5D
- Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1990/05/22/12/4.html
- Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2008/12/03/SK/12/roepfliek_1248.html
- Coetzee, Nia Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2004/11/06/BS/11SK/01.html%5Bdooie+skakel%5D
- Erasmus, Elfra Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1990/05/26/6/7.html
- Erasmus, Elfra Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2004/10/20/DB/10LDN/02.html
- LitNet ATKV-Skrywersalbum 24 Junie 2009: www.litnet.co.za
- LitNet: http://www.litnet.co.za/author/jan-van-tonder/
- Loots, Sonja Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2004/10/17/R1/28/02.html%5Bdooie+skakel%5D
- NB-Uitgewers: http://www.nb.co.za/authors/3075 Geargiveer 14 November 2016 op Wayback Machine
- Potgieter, Marelize Oudtshoorn Info: http://www.oudtshoorninfo.com/archives.php Geargiveer 5 November 2016 op Wayback Machine? age=hoorn&action=view_hoorn_article&id=1696&PHPSESSID=4940bb03559dc8cf19f53bd49628fbdd
- Steyn, Tisha Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2007/10/17/SK/10,11/skTISHAskrywer.html
- Worldcat: http://www.worldcat.org/identities/lccn-n88236961/
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
