A.H.M. Scholtz (1923–2004) was ’n Afrikaanse skrywer oor die lotgevalle en ervarings van bruin gemeenskappe. Sy werk is in Duits, Engels en Nederlands vertaal en hy wen die M-Net-prys, die C.N.A. Debuutprys en die Eugène Maraisprys.
Lewe en werk
Andrew Henry Martin Scholtz was op 28 Julie 1923 in Kimberley gebore as die oudste van tien kinders. Sy ma was ’n huismoeder en sy pa ’n tuig- en saalmaker. Hy behaal standerd vyf aan die Beaconsfield Coloured School op Kimberley waarna hy die skool verlaat en op veertienjarige ouderdom begin hy by sy oom Tommie as skrynwerker-leerling werk. Hierdie besluit is noodgedwonge, omdat sy pa bedlêend is nadat hy deur ’n perd geskop is en sy heup breek en die jong Andrew moet geld verdien vir die familie. Op sestienjarige leeftyd is hy reeds die alleen-broodwinner vir sy hele familie. Op sewentien (terwyl hy voorgee dat hy 21 is) word hy in Oktober 1940 ’n soldaat in die Tweede Wêreldoorlog sodat hy in sy familie se behoeftes kan voorsien. Die Kaapse Korps wil hom nie aanvaar nie omdat hy nog nie ’n rybewys het nie en hy sluit dus in die blanke Weermag by die artillerie aan, waar hy as blanke aanvaar word. Na sy basiese opleiding in die Weermag-kamp op Potchefstroom veg hy onder andere in Kenia, Ethiopië en Egipte voor hy in Januarie 1942 deur die Duitsers gevang word en vir twintig maande naby Trieste in Noord-Italië gevange gehou word. Hy slaag daarin om te ontsnap en vind sy weg na vryheid deur middel van Kanadese troepe wat hy in die suide van Italië by Bari vind. Sy vader is tydens sy afwesigheid oorlede, nuus wat hy eers drie maande na sy vader se dood ontvang.
Na die oorlog vestig hy hom in Kimberley waar hy as boukontrakteur werk. Op 12 Junie 1948 trou hy in die hof in Kimberley met Gazina Ortell, die ma van sy twaalf kinders. Die verandering in die politieke bestel in Suid-Afrika met die instelling van apartheid ontnugter hom en hulle vertoef aanvanklik ’n ruk in die buiteland. As skrynwerker en bou-aannemer werk hy ’n tyd lank in Swaziland (nou eSwatini) en toe Botswana. Hy kom egter terug na Suid-Afrika en vestig hom as bou-aannemer in Mafikeng, waar hy bly tot met sy dood. Sy ambisie is om ’n veeplaas te besit en hoewel hy een kan bekostig, laat die wette van daardie tyd hom dit nie toe nie. Aanvanklik gebruik hy in sy vrye tyd die beeldende kuns as kreatiewe uitlaatklep, maar sonder veel sukses. Hy ly aan asma en begin eers skryf wanneer hy nie meer vryelik kan werk en rond beweeg nie. Hy is op Woensdag 17 November 2004 in Mafikeng oorlede, nadat hy vir sowat agt jaar aan akute asma ly en twee maande voor sy dood heeltemal blind word.
Skryfwerk
Sy skryfwerk word gekenmerk deur die deurlopende fokus op gewone mense se lotgevalle wat teen die breër doek van die geskiedkundige gebeure geskets word. Benewens die letterkundige waarde daarvan is die werke ook belangrik in die uitbeelding van gebeure uit die Suid-Afrikaanse geskiedenis van die twintigste eeu se impak op die samelewing soos gesien vanuit die perspektief van die bruin mense. Sy werke behandel veral die bruin mense se lewens vanaf die Anglo-Boereoorlog, deur die twee wêreldoorloë en die oorwinning van die Nasionale Party in 1948 en daarna. In hierdie tyd word rassisme met sy gepaardgaande verreikende impak op die bruin gemeenskap algaande sterker, totdat dit met aanvaarding van apartheid en die promulgering van die apartheidswette tot sy laagtepunt gevoer word. Ten spyte hiervan is daar ’n onderliggende positiewe ondertoon aan die verhale, met karakters wat streef na medemenslikheid en ’n geloof dat die onreg wel tot ’n einde sal kom. Daar is ook ’n Christelike onderbou aan die verhale, met liefde as die kern, die aanvaarding van God se wil in hulle lewens as dinge verkeerd loop en die bestraffing van misdade en verkeerde dade wat óf reeds in die verhaal gebeur óf in die hiernamaals in die vooruitsig gestel word.
As grootliks ’n outodidak en sonder enige skryfopleiding begin hy skryf op die wyse waarop die mense hulle stories vertel het aan ’n luisteraar en soos hy dit onthou. Dit gee aan sy skryfwerk ’n besondere spontaneïteit en intimiteit. Op 72-jarige ouderdom maak hy dan sy verrassende debuut met sy eerste roman,[1] “Vatmaar”, wat in Nederlands (deur Riet de Jong-Goossens), Duits (deur Arnold Blumer) en Engels (deur Chris van Wyk) vertaal word.[2] Hy skryf hierdie werk aanvanklik in Engels, met Afrikaanse dialoog, omdat sy bietjie skoolopleiding in Engels was en hy dus nooit geleer het om sy moedertaal ordentlik te skryf nie.[3] Met behulp van Wium van Zyl word dit dan terug verwerk na die Afrikaans wat dit in wese is.[4] Die werk is eenvoudig, maar vir seker nie simplisties nie. Dit vertel die storie van die mense van Vatmaar (’n fiktiewe dorpie in die Noord-Kaap), wie se herinneringe en vertellings aaneengeskakel word in ’n breë doek van hierdie bruin samelewing. Die dorp word gestig deur die mynmaatskappy en dorpsraad van Du Toitspan as nedersetting vir die Kaapse bruin mense wat in die Anglo-Boereoorlog as Britse onderdane aan die oorlog deelgeneem het. Die naam is afkomstig van die goed wat Oom Chai tydens die oorlog by die Boereplase en huise gesteel het. Omdat daar nie ’n hoofkarakter is nie, word die dorp self die hoofkarakter en is daar verskeie vertellers wat aan die gemeenskap ’n stem gee. Die verhaal begin met die Anglo-Boereoorlog en dek die tydperk van die daaropvolgende twee dekades. Daar is ’n groot aantal verhaallyne wat hier aaneengeskakel word, verbind aan die karakters. Belangrike karakters is onder andere oom Chai (aan wie die dorp sy ontstaan te danke het en wat ’n groot rol speel by die oprig van ’n kerk en skool op die dorp), tant Wonnie (wat ’n bepalende rol speel in die stigting van die kerk en ten spyte van uiterste armoede ’n voorbeeld en steunpilaar vir die gemeenskap is), sus Bet en oom Flip. Wanneer ’n nuwe karakter bekendgestel word, gee dit baie keer aanleiding tot die karakter se agtergrondverhaal of ’n snit daaruit. Tant Wonnie word byvoorbeeld onregmatiglik deur Settie September, wie se wasgoed sy gewas het, daarvan beskuldig dat sy haar trouring gesteel het. Tant Wonnie word dan in die sel van die Du Toitspan polisiekantoor opgesluit en hierdie geleentheid word gebruik om die redes vir die inhegtenisname van haar selmaats Neels Vool, Chan Look, Hendrik Jannewarie en Bennie O’Grady te verhaal. Hierdie styl verteenwoordig nie afdwalings nie, aangesien elkeen van hierdie verhale aspekte van die lewenswyse van die mense van Vatmaar belig en só aan die gemeenskap ’n stem gee. Die helde en heldinne van hierdie dorp is diegene wat oor die rassegrens liefhet, wat gestel word teen die ander mense wat die lelike werklikheid van rassisme uitbeeld. Uit die monde van verskeie sprekers is dit stories van mense wat onregverdig ly, veral gekleurdes onder die hand van die blankes in die onregverdige maatskaplike en politieke bestel. Die boek is egter deurspek met ’n positiewe religieuse instelling, al is die uiteinde nie vir alle karakters positief nie. Verskeie historiese gebeurtenisse word hier uit ’n ongewone hoek belig, soos die Anglo-Boereoorlog, waartydens van die bruin karakters aan die Engelse weermag betrokke raak vir inkomste. Hulle verrig dan onmenslike dade namens die Engelse, soos die afbrand van huise en algemene vernietiging van lewe op die plase. Die onreg aan die Boerekant word ook belig, wat net soos die Engelse die gekleurde mense se vee sonder vergoeding vat. Die blankes se rassisme teenoor die gekleurde mense is sodanig dat hulle ongetwyfeld in die verhaal die morele hoë grond verloor. Daarteenoor word die rassisme en kleinlike gemeenheid binne die gekleurde gemeenskap self ook aangespreek. ’n Belangrike tema in die verhaal is die probleem van onskuldige mense wat onverdiend swaarkry, maar daar is tog blyke van sommige van hierdie mense wat na swaarkry weer geluk vind. Deurlopend en onderliggend aan al die temas is egter die liefde, tussen man en vrou en in die algemeen tussen mense, ongeag ras, geloof of ander verskille. Besonder treffend is die onopgesmuktheid van hierdie verhaal, wat daarin slaag om die diepste gevoelens van gewone mense uit te beeld en só aan hulle ’n stem te gee en ’n tyd en gemeenskap wat verby is te dokumenteer. Die M-Net-prys, die C.N.A. Debuutprys en die Eugène Maraisprys word in 1996 aan “Vatmaar” toegeken en hierdie boek is in dieselfde jaar ook op die kortlys vir die toekenning van die Helgaard Steyn-prys. Die verhaal word deur Janice Honeyman vir die verhoog verwerk en onder andere in 2002 in die Oude Libertas Amfiteater op Stellenbosch, in die Baxter-teatersentrum in Kaapstad, die Staatsteater in Pretoria en op die Klein Karoo Nasionale Kunstefees opgevoer. Honeyman kry in 2003 ’n Fleur du Cap-toekenning vir hierdie produksie. ’n Opsie vir die filmregte daarvan word ook opgeneem.
“Langsaan die vuur”[5] vestig die aandag op vyf hoofsaaklik onbekende mense en vertel hulle buitengewone stories.[6] Die verhale dek verskillende tydperke in ons geskiedenis, beginnende met Kasper Crudop (1695–1729), die kind van ’n wit slawe-eienaar en sy Oosterse slavin, tot met ’n jong swart vryheidsvegter (Kwela Modise) in apartheid Suid-Afrika (1960–1982). Die ander karakters wie se lewensverhale vertel word, is Ethel Boonzaaier (1905–1963), Seele Moagi (1930–1972) en Muriel Growé (1928–1975). In drie van hierdie verhale (Kasper, Ethel en Muriel s’n) vind die hoofkarakters na baie ontberings en smart die liefde en geluk waarna hulle soek. Die slaaf Kasper trou eindelik met Helen en word dan so die eienaar van die plaas Pasquael. Ethel word groot in Beaconsfield, ’n arm township naby Kimberley, waaruit sy eindelik kan ontsnap nadat sy met Richard van Wyk trou. Seele se verhaal is ’n treurspel waar ’n hele swart gesin sterf as gevolg van die harteloosheid van ’n wit boervrou. Sy hele lewe is een van swaarkry en gebrek, totdat hy eindelik sonder enige besittings onderdak kry by sy skoonouers, maar kort daarna sterf. Kwela se storie is dié van ’n jongman wat besluit om vir geregtigheid deel te neem aan die anti-apartheid struggle. In sy gewelddadige dood word hy ’n held vir sy verdrukte mense. Soos dit ’n knap verteller betaam, word die stories op onderhoudende wyse met vreugde, humor en liefde vertel, ondanks die tragiese onderbou daarvan.
“Afdraai”[7] vertel ’n verhaal van die Anglo-Boereoorlog en die tydperk daarna in die vorm van die bekende plaasroman, maar hoofsaaklik vanuit die perspektief van gekleurde persone,[8] sodat die blanke Afrikaner-lyding nie sentraal gestel word nie. Die subtitel van die boek is “’n Kroniek van seermaak en seerkry, van vrede en verandering”. Dit is die verhaal van Hester Olivier en Anna Brink en hul nakomelinge. Anna is die vrou van die eienaar van die plaas Brinks Pos en Hester is die bywonersvrou van Oosterse afkoms, met ’n voorkoms so blas dat haar eie man haar na die oorlog verwerp. Sy vind geluk by ’n Engelse korporaal, die halwe Maori Joshua Smith, en bou die plaas van haar eertydse weldoeners weer na die oorlog op. Die verhaal begin met die Anglo-Boereoorlog en verloop dan deur die Eerste en Tweede Wêreldoorlog en die bewindsoorname van die Nasionale Party tot met die impak van apartheid. Met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog is die twee sentrale karakters vriende, maar gaandeweg kom daar ’n verwydering tussen die blanke en bruin(er) families, ’n afdraai in die verhoudings. Die hegte verhouding van die begin versuur mettertyd totdat dit in terme van verset en verlossing beskryf word. Hierdie verhaal gee ’n stem aan uitgeworpe Afrikaners wat aan die verkeerde kant van die arbitrêre rasseklassifikasie beland en beskryf die pyn en lyding wat daarmee gepaardgaan. In die werk promoveer Scholtz nie ras-egtheid nie, maar liefde wat kunsmatige grense oorskry, met die boodskap dat mense mekaar nodig het en weer moet afdraai terug na mekaar toe. “Afdraai” word in Duits en Nederlands vertaal. Hy skryf ook gedigte, maar dit word nie gepubliseer nie.
Publikasies
| Jaar | Publikasies |
|---|---|
| 1995 | Vatmaar |
| 1996 | Langsaan die vuur |
| 1998 | Afdraai |
Bronnelys
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
