From Wikipedia, the free encyclopedia
'Hindia Beulanda (bahsa Beulanda: Nederlands(ch)-Indië) nakeuh saboh wilayah koloni Beulanda nyang geuakô bak hukôm de jure ngon de fakto. Ulèe Neugara Hindia Beulanda nekeuh Ratu/Raja Beulanda nyang geupeuwaki bak sidroe Gubernur Jeundran nyang jiduëk di Batavia. Wilayah Hindia Beulanda lam teunuléh sarakata Undang-undang Keurajeuën Beulanda thôn 1814 seubagoe saboh wilayah nyang jimat dèelat lé Keurajeuën Beulanda.
Bak masa lheuëh nibak Prang Dônya II Hindia Beulanda ka jeuët keu saboh neugara meudèelat nyang geupeunan Indônèsia. Dilèe phôn-phôn that na wilayah Hindia Beulanda nyan nakeuh nibak da'irah nyang ji jajah le maseukapè niaga Hindia Timu nyang maseukapè nyan na dimeuyub peumeurèntah Keurajeuën Beulanda.
Nibak abad keu-19, wilayah nyang ka rhet lam jaroë beulanda nyan ka jipeuluwah lom, sampoe jeuët keu wilayah jajahan atra Beulanda nyang paléng rayeuëk di muka bumoë. Wilayah jajahan Hindia Beulanda nakeuh saboh wilayah nyang paléng meuyum nyang ék jikuwasa lé bansa Eropa nyang na di meuyub kuwasa Keurajeuën Beulanda[1], dari Hindia Beulanda teuka dum wasé alam u Eropa deungon yum nyang hana meuhai di banuwa nyan, dari wasé alam nyan Beulanda sampoë 'an uroë nyoe kajeuët keu saboh neugara bansa nyang ubeut nyang nacit jibôh yum lam kawan neugara-neugara ma'mu di dônya[2]. Meunan pih rayeuek jasa bansa-bansa Hindia Beulanda keu Beulanda, lé awak Beulanda nyan hana meu jipeugot keunira sapeuë pih keu bansa jajahan jih. Hukôm nyang jipeulaku lé Beulanda lam wilayah jajahan jih nakeuh saboh hukôm rasial nyang ceukang[3]. Hukôm rasial nyang jipeujak lé Beulanda nakeuh lagèe jipeugah keu ureuëng Beulanda ngon bansa Eropa la'én nyang na di Hindia Beulanda nakeuh ra'yat manusia numbôi 1 lam wilayah nyan, salang ureuëng China, Arab, Jeupang seureuta bansa-bansa la'én nakeuh manusia numbôi 2, teuma keu bansa-bansa aseuli nyang ka ta'lôk dimeuyub jajahan jih nakeuh bansa paléng hana hareuga nibak ureuëng-ureuëng kolonial jikheun manusia numbôi 3. Ngon hukôm kolonial banmandum peukara pidana, meuniaga ngon hukom-hukom la'én tundôk ban nyang jikheun lé peumeurèntah Hindia Beulanda.
Narit Hindia teuka nibak Bahsa Latin: Indus. Nan aseuli Hindia Beulanda lam bahsa Beulanda: Nederlandsch Indië, geuteujeumah lam bahsa Inggréh seubagoë Hindia Beulanda. Narit nan meunan keu peubida antara wilayah Asia la'én nyang jijajah lé Inggréh. Nan Hindia Beulanda kana lam ceunatat dokumen Nederlandsch Indië Company thôn 1620 M. diterjemahkan oleh bahsa Inggris sebagai Hindia Belanda, untuk tetap berbeda dari Belanda Hindia Barat. Nama Hindia Belanda tercatat dalam dokumen Belanda East India Company dari 1620-an.[4] Lé ahli tarèh geutuléhlam bahsa Inggréh istilah "Indië", "Hindia Beulanda" meujan-jan ngon "Kolonial Indônèsia".[5]
Meuretôh thôn seugolom teuka bansa Eropa, pulo-pulo di Nusantara nakeuh nibak padum-padum boh keurajeuën nyang meudèlat nyang hudép ngon meuniaga di pasi seureuta meuneugoë di dalam pulo-pulo nyan.[6] Ureuëng Eropa nyang phôn teuka keunan nakuh bansa Portugéh bak akhé abad keu-15 lheuëh nibak nyan teuka keunan bansa Beulanda nyang jijak mita reumpah-reumpah keuneuk jipuwoe u Eropa.[7] Bansa Beulanda nyang phôn leupah dijak keunan bak thôn 1595, lheuë jiteumeung angkôt reumpah-reumpah ngon jipubloë di Eropa na laba phôn awak nyan 400%. Ban jikalon meunan lé bansa Beulanda la'én di nanggroë jih laju ngon sigra jipeuguna peukara nyan jeuet keu jipeugot saboh maseukapè dagang nyang jirasi nan VOC.[7] VOC atawa nan panyang jih Vereenigde Oostindische Compagnie kayém geukheun lé bansa-bansa Nusantara ngon nan Kompeni nakeuh jimat saboh peunutôh hak nibak Keurajeuën Beulanda keu jeuet jipeugot kuta, jimeuprang ngon jiikat janji ngon neugara la'én ban sigom Asia[7].
Pangkai phôn VOC nakeuh jipuga banda Batavia (jinoë Jakarta), jipuga banda nyan jeuet keu pusat meuniaga awaknyan.[8] Niaga nyang jimeukeusud lé awaknyan nakeuh Monopoli dagang reumpah-reumpah lagèe pala, bungong pala, lawang, kayèe manèh. Lé VOC nyan jipeuturi keunoe tanaman nyang la'én, teunaman nyang hantom na lom disinoe lagèe kupi, teh, coklat, bakong, rambông, saka ngon candu, mandum teunaman nyan that jipeureulèe lé bansa Eropa ngon hanjeuet jipula di sidéh. Mandum keurija nyan jijaga ngon get that lé VOC ngon cara jiprang keuh wilayah-wilayah la'én di seulingka nyan.[8] Ngon le that karu lam wilayah seureuta brat that jicuë hareuta maseukapè lé ureuëng keurija (korupsi), maseukapè sabé lam rugoë sampoë dudoë nyan dudoe bangkrôt bak thôn 1799. Ngon seubab nyan mandum wilayah nyang ji peugah atra VOC nyan jialéh teuma keu Beulanda, mandum atra nyang jipeugah nyan nakeuh wilayah-wilayah nyang ka jikuwasa di ban sigom Pulo Jawa, Maluku. Jipeugah lom atra awak nyan nakeuh banda la'ôt di Makassar, Manado ngon Kupang mandum teuninggai maseukapè nyan bak thôn 1800 mandum jeuet keu atra Republik Beulanda nyang jirasi nan Hindia Beulanda.[9]
Dari teuka kapai niaga Beulanda phôn bak akhé abad keu 16, sampoe watèe geupeunyata meurdèka thôn 1945, kuwasa Beulanda ateuëh pulo-pulo Nusantara nakeuh hana that teuga. Meuhat cit bansa Jawa sagai nyang asé jijajah meureutôh thôn lé Beulanda,[10] salang bansa-bansa nyang la'én sampoë akhé abad keu 19 sabé lam meudèelat ngon meurdèka lagèë Acèh, Bali, Lombok ngon Kalimantan[10]. Wilayah nyang teutap lam meudèelat nyan nakeuh leubèh luwah lam kawan pulo-pulo Nusantara, keubit hana piyôh prang antara bansa-bansa meurdèka nyan lawan Beulanda nyang jibantu lé aneuk bansa jajahan jih di Nusantara. Barô keuneuk meuhasé jipeudong Koloni Hindia Beulanda ban lagèe luwah wilayah Indônèsia modern jinoe nakeuh lheuëh jipeuancô lé awak nyan Keurajeuën Acèh Darussalam akhé that bak thôn 1914, meunan pih di neugara Acèh nyan sampoë 'an uroë jitamong aseuka Jeupang u Nusantara sabé na ureuëng nyang lawan Beulanda.[11][10]
Bak thôn 1806 Beulanda jireubôt lé Peurancih, Raja Peurancih watèe nyan Napolèon Bonaparté jitunyok keuh adoë jih Louis Bonaparté keu raja di Hindia Beulanda, ngon seubab nyan Herman Willem Daendels jiangkèe keuh Gubernur Jeundran Hindia Beulanda.[12] Thôn 1811 aseuka Inggréh meuhasé jireubôt pulo Jawa ngon padum-padum boh banda la'ôt Hindia Beulanda, lé Inggréh laju jipeuduëk Thomas Stamford Raffles jeuët keu Letnan Gubernur. Kuwasa Beulanda di wilayah nyan baro hasé jipeupuléh keulayi bak thôn 1816.[13] Dimeuyub meujanji Anglo-Beulanda bak thôn 1824, lé Inggréh jipulang wilayah jajahan keu Beulanda ngon jaminan neugara Bengkulu teutap jeuet keu neuduëk bansa Inggréh seureuta meutuka kuwasa di Semenanjung Melayu ngon India.
Dari phôn teudong VOC bak abad keu-17, lé Beulanda ka jipeuluwah wilayah jajahan jih keu guna jeuet keu teumpat meuniaga. Graaf van den Bosch Gubernur militer (1830-1835) jipeugah mandum keu-untôngan nakeuh jeuet keu bhaih peunténg ngon raseumi jeuet keu peunutôh nyang meuhat bak jikuwasa Jawa, Pulo Ruja ngon Bangka mantong.[14] Bahpih meunan bak kira-kira thôn 1840, Beulanda jipeuluwah lom wilayah jajahan jih ngon jimeuprang bak padum-padum böh wilayah la'én. Prang-prang rayeuek nyan jeuet keu meutamah luwah wilayah jih di luwa pulo Jawa.[15] Meukeusud Belanda hat nyan nakeuh hana le'én bak jimita laba dagang, jilindông wilayah nyang ka jijajah, ngon jipeumulia droë jih bansa Beulanda seubagoë bansa ubeut nyang ék ji mat kuwasa ban sigom wilayah nyang luwah di Asia Teunggara, ngon teutap Beulanda lam wilayah nyang luwah nyan jeuet keu han dijeuët teuka keunan bansa Iërupa nyang la'én. Ngon hasé bumoë dari nanggroë jajahan jih jeuet jipeu-udép Keurajeuën jih di banuwa Iërupa.[14]
Beulanda jipeuta'lôk Minangkabau di Sumatera lam Prang Padri (1821-1838),[16] rab meusigo ngon nyan jimeuprang lom awaknyan lam Prang Jawa (1825-1830) meunang bak prang Jawa nyan meuhasé keumeutamah kong lom awak Beulanda nyan di Hindia Beulanda.[17]. Prang Banjar (1859-1863) di Kalimantan teunggara meuakibat talô Sultan.[18], seugolom nyan na prang Bali I thôn 1846 ngon 1848, thôn 1849 lam prang keuneulheuëh di Bali barô keuh meuhasé awak Beulanda jikuwasa Bali. Prang paléng trép lam seujarah Hindia Beulanda nakeuh Prang Acèh phôn bak thôn 1873 sampoë seuleusoë prang nyan bak thôn 1914.[17] meunan pih neuduëk Hindia Beulanda di Acèh hana reuda nibak geupeukaru lé bansa Acèh sampoë 'an uroë teuka Jeupang u Acèh.[10] Da'irah nyang paléng dudoë cit lam kuwasa Hindia Beulanda nakeuh Lombok, da'irah nyan barô asé jikuwasa lé Beulanda bak thôn 1894.[19] Na prang Batak nyang meubarô teudôh bak thôn 1895.[17]
Sampoë akhé abad keu-19 hana pré neugara koloni Hindia Beulanda nibak karu ngon prang, meuhat kuwasa Beulanda ateueh mandum da'irah ngon keurajeuën-keurajeuën ubeut di pulo-pulo Nusantara mantong cit jipeupanyang. Mandum keurajeuën atawa da'irah la'én di luwa Jawa ngon Madura keubit barô glah jimat lé Beulanda bak thôn 1920. Nyan keuh thôn Beulanda meuhasé jipeutamong Seumeunanjung Ulèe Cicém (Papua Barat) dimeuyub peumeurèntah Hindia Beulanda di Batavia.
Bak 10 uroë buleuën 1 thôn 1942, lam Prang dônya II Pasifik, aseuka Jeupang meuhasé jitamong u Hindia Beulanda. Beulanda nyang jibantu lé teuntra sikutu han ék jipeutheun wilayah jajahan jih di Hindia Beulanda, 3 buleuën lheuëh uroë jitamong teuntra Jeupang Beulanda di Jawa jimeunyeurah bak 8 uroë buleuën 3 thôn 1942.[20][21]. Jeupang watèe nyan jeipeugah droe jih seubagoë Cahaya Asia ngon meunan jeuet keu bansa Asia di Hindia Beulanda that neuharap Jeupang nyan keu nyang usé peunjajah Eropa dari Asia Teunggara. Mandum ureuëng watèe jitamong Jeupang nyan geusambôt aseuka Jeupang lagèe syèdara nyang teuka dijak bantu bansa Asia la'én.[22] Meuhat dudoë barô leumah kri, nakeuh Jeupang nyan hana kureuë bratcit buët keujam jih nibak bansa-bansa Nusantara nyang barô glah nibak peunjajah Eropa. Peukara teuka Jeupang nyan keuh nyang jeuet keu seubab rayeuek bak runtôn neugara kolonial Hindia Beulanda. Lé Jeupang banmandum struktur peumeurintah kolonial Hindia Beulanda jigantoë ngon struktur barô. Neuduëk paléng peunténg lam nanggroë teutap jimat lé Jeupang, mandum ureuëng Beulanda nyang mantong na di Hindia Beulanda jidrop ngon ji peutamong lam peunjara awak nyan.[23] Lam lhèe thôn leubèh lam jaroë Jeupang na peuët juta droë ureuëng di Hindia Beulanda nyang meuninggai [24] Bak thôn 1945 Jeupang jimeunyeurah ngon hana syarat bak teuntra sikutu. Meunan geukalon Jeupang ka talô lam prang raya nyan, lé peumimpin peujuangan politik Hindia Beulanda laju geupeunyata meurdèka Neugara Indônèsia. Meuhat dudoë jigisa lom Beulanda u euncit nanggroë jajahan jih keuneuk jijak cok pulang lom wilayah nyan. Peuët thôn leubèh kureuëng lam prang geurila, bak buleuën 12 thôn 1949 meubarô keuh Indônèsia geu akô jeuet keu saboh neugara meurdèka. Wilayah nyang jiakô lé Beulanda bak thôn nyan hana rôh Irian Barat, wilayah paléng barat Indônèsia nyan meubarô sah lam jaroë Indônèsia bak buleuën 5 thôn 1963.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
