Ibtido kitobi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Ibtido kitobi (yunon tilidan qadimgi yunoncha: Γένεσις; Ibroniycha: bְּrֵשִׁי Bəreʾšīt, Tibercha: Bărēʾšīṯ,[1]) ibroniycha Injil va nasroniy Qadimgi Ahdning birinchi kitobidir[2]. Uning ibroniycha nomi birinchi soʻzi Bereshit („Boshida“) bilan bir xil. Ibtido — bu dunyoning yaratilishi, insoniyatning dastlabki tarixi, Isroilning ajdodlari va yahudiy xalqining kelib chiqishi haqidagi hikoya[3].
Anʼanaga koʻra, Muso Ibtido kitobining muallifidir. Shuningdek Chiqish, Levilar, Sonlar va Qonunlarningkoʻpchiligi kitoblari, ammo, zamonaviy olimlar, ayniqsa, 19-asrdan boshlab, kitoblarning muallifligini miloddan avvalgi 6-5-asrlarga, yaʼni Muso yashaganidan yuzlab yillar oʻtgandan keyin qoʻyishadi.[4][5] Arxeologik, genetik va lingvistik dalillarning ilmiy talqiniga asoslanib, aksariyat olimlar Ibtidoni tarixiy emas, balki mifologik deb hisoblashadi.
U ikki qismga boʻlinadi: Ibtidoiy tarix (1-11-boblar) va ajdodlar tarixi (12-50-boblar). Ibtidoiy tarix muallifning xudo tabiati va insoniyatning uni yaratuvchisi bilan munosabati haqidagi tushunchalarini bayon qiladi. Xudo insoniyat uchun yaxshi va mos dunyo yaratadi. Lekin inson uni gunoh bilan buzsa, Xudo oʻz ijodini yoʻq qilishga qaror qiladi. Solih Nuh va uning oilasi inson va Xudo oʻrtasidagi munosabatlarni qayta tiklash uchun. Ota-bobolar tarixi (12-50-boblar) Xudoning tanlangan xalqi boʻlgan Isroilning tarixdan oldingi davri haqida hikoya qiladi. Xudoning amri bilan Nuhning avlodi Ibrohim oʻzining tugʻilgan joyidan (Xaldeylarning Ur deb taʼriflangan va hozirgi ilm-fanda Shumer Ur bilan identifikatsiya qilingan) Xudo bergan Kanʼon yurtiga yoʻl oladi va u yerda oʻgʻli musofir boʻlib yashaydi. Ishoq va uning nabirasi Yoqub. Yoqubning ismi „Isroil“ deb oʻzgartirildi va uning oʻgʻli Yusufning agentligi orqali Isroil oʻgʻillari 70 kishidan iborat boʻlgan xonadonlari bilan Misrga tushadilar va Xudo ularga buyuk kelajakni vaʼda qiladi. Ibtido esa Misrdagi Isroil bilan tugaydi. Musoning kelishi va Chiqishiga tayyor. Hikoya Xudo bilan tuzilgan bir qator ahdlar bilan tiniqlangan boʻlib, ketma-ketlik butun insoniyatdan (Nuh bilan tuzilgan ahddan) faqat bitta xalq (Ibrohim va uning Is’hoq va Yoqub orqali avlodlari) bilan alohida munosabatlarga qadar torayib boradi.
Yahudiylikda, Ibtido kitobining ilohiy ahamiyati Xudonitanlangan xalqiga va odamlarni vaʼda qilingan yerga bogʻlaydigan ahdlarga asoslangan.