Loading AI tools
Yahudi bayramı Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Hanuka (İbranice: חֲנֻכָּה, Modern: Ḥanuka(h), Tiberyan: Ḥanukāh) veya Işıklar Bayramı (חַג הַאוּרִים, romanize: Ḥag HaUrim), Seleukos İmparatorluğu'nun elindeki Kudüs'ün (Yeruşalim) MÖ 200'lerde Yahudiler tarafından geri alınmasının şerefine 2200 yıldır kutlanan bir Yahudi bayramıdır. İbrani takvimine göre Kislev'in 25. gününden başlayarak sekiz gün sekiz gece boyunca sürer. Gregoryen takvimine göre en erken Kasım sonunda, en geç ise Aralık ortalarında meydana gelir.
Festival, menora (veya hanukkiah) adı verilen dokuz dallı bir şamdanın mumlarının yakılmasıyla başlar. Bir dal tipik olarak diğerlerinin üstüne veya altına yerleştirilir ve bir mum, diğer sekiz mumun yakılması için kullanılır. Bu özel muma şamaş (İbranice: שַׁמָּשׁ, lit. "görevli") denir. Hanuka sözcüğü İbranice "adama, ithaf etmek" anlamlarına gelir. Bu bayram, Gregoryen takvimiyle aralık, kasım sonu ya da çok ender olarak ocak başına denk gelir.[1]
Festival, Hanukiya adı verilen, Menora'ya benzeyip fazladan iki kolu daha olan, 9 kollu şamdanın kollarının yakılmasıyla kutlanılır. Birinci gün bir tane, ikinci gün iki tane yakılır ve bayram boyunca her gün bir fazla kolun yanmasıyla devam eder.[2] Hanukiya'nın ortasındaki, diğerlerine göre daha yukarıda bulunan kola Şamaş (שמש, lit. "Görevli") ismi verilir ve bu kol her gün yanar.[3]
Seleukos İmparatoru III. Antiohos'un, Mısırlı Kral 5. Epifanes’i Panyum Savaşı’nda yenmesine kadar (M.Ö. 200), Yahudiye bölgesi, Ptolemi Hanedanı’nın bir parçasıdır. O andan itibaren, Yahudiye; Suriye'deki Seleukos İmparatorluğu’nun bir parçası oldu. Kral 3. Antiohos’un yeni Yahudi tebaasıyla anlaşmayı istemesi, onların ‘atalarının adetlerine göre yaşama’ haklarını ve dini vecibelerini Kudüs Tapınağı’nda sürdürebilmelerini garantiledi. Ancak, Milat'tan önce 175'te, 3. Antiohos oğlu 4. Antiokhos, görünüşte Tobias'ın oğullarının emriyle, Yahudiye'yi işgal etti.[4] Milattan önce 170'lerde, Helenleşmiş Yahudi Grubu’nun başını çeken Tobiad’lar, ellerinden kontrolü gasp eden Baş rahip Onias ve Mısır yanlısı grup tarafından Suriye’ye atıldı. Sürülen Tobiad’lar, Kral 4. Antiokhos’la Kudüs’ü tekrar ele geçirmek için görüştü. Antik Yahudi tarihçi Flavius Josephus’un anlatımıyla; “Önceden buna niyeti olan Kral, onlara boyun eğdi ve büyük bir orduyla Yahudilere hücum etti, şehirlerini zorla aldı ve Ptolemi yanlısı çok sayıdaki insani katletti ve etrafı talan etmek için askerlerini gönderdi. Ayrıca tapınağı berbat etti ve üç yıl altı ay boyunca, daima gerçekleşen kefaret kurbanı sunumuna bir son verdi”.[5]
İkinci Tapınak yağmalanıp, ibadetler durduğunda, Yahudilik yasadışı hale getirildi. M.Ö. 167'te, Antiokhos, tapınakta Tanrı Zeus’a adanmış bir sunak hazırlanmasını emretti. Sünneti yasakladı ve sunakta domuzların kurban edilmesini emretti.[6] Antiokhos'un bu davranışları, büyük ölçüdeki ayaklanmayı provoke etti. Haham Matatyahu ve beş oğlu; Yuhanna, Simon, Elazar, Yonatan ve Yehuda, Antiyokus'a karşı bir ayaklanmanın başını çekti. Yehuda, Yehuda Makkabi (Çekiç Yahuda) olarak bilinir oldu. M.Ö. 166'ya doğru, Matatyahu öldü ve Yehuda, lider olarak yerine geçti. M.Ö. 165'te Selevkos Hanedanına karşı olan Yahudi ayaklanması başarılı oldu. Tapınak serbest bırakıldı ve yeniden adandı. Hanuka festivali bu olayı kutlamak için gerçekleştirildi.[7] Yehuda tapınağın temizlenmesini, yeni bir sunağın kirlenmiş olanın yerine kurulmasını ve yeni kutsal taşıyıcıların yapılmasını emretti. Talmud'a göre, tapınaktaki Menora için, her gece, gece boyunca yanması için zeytin yağı gerekti. Hikâyeye göre, sadece bir gece yetecek kadar yağ vardı, ama yeni tedarik için gerekli olan sekiz gün boyunca bitmeden yandı. Yahudi bilirkişiler tarafından, bu mucizevi olayı anmak için, sekiz günlük bir bayram ilan edildi.
Hikâyenin 1. Makabeler’deki versiyonu; (zeytin yağı mucizesinden hiç bahsetmeden) sekiz günlük olan bayramın, tapınağın sunağının yeniden adanması adına, şarkılarla kutlamanın ilan edildiğini anlatır.[8] Birkaç tarihçi Hanuka'nın 8 günlük bir kutlama olması nedeninin, gecikmiş Sukot ve Şemini Atzeret kutlamaları olduğuna inanır.[9] Savaş esnasında Yahudiler bu kutlamaları yapamadılar (Suk.v. 2-4)
Bazi modern bilimciler, kralın gelenekçi Yahudiler ve Helenleşmiş Yahudiler arasındaki sivil savaşa karıştığını iddia ediyor.[10][11][12][13] Kim baş rahip olur diye birbirleriyle vahşice yarıştılar. Yason'ın Helenistik reformları, Yahudilik mertebeleri arasında bir savaşın karar verici unsurları oldu.[14] Diğer yazarlar, olası başka sosyo-ekonomik nedenleri göz önünde bulundurur, dini nedenlerin yanı sıra.[15] Birçok yönüyle sivil savaş olarak başlayan savaş, Helenistik Suriye Krallığının, Helenleşmekte olan Yahudilerin yanında yer almasıyla daha şiddetlendi.[16] Şiddetlendikçe, Antiokhos, Helenleştiricilerin yanını, gelenekçilerin önemsedikleri dini ritüelleri yasaklayarak aldı. Bu, Selevkos geleneklerini ve ibadetlerini her yerde takip eden bir insanın neden geleneksel olan Yahudi ibadetlerini yasakladığını anlatır.[17]
Hanuka, bazıları ailece ve bazıları topluca yapılan, 8 günlük tatil boyunca her gün süren bir seri ritüelle kutlanır. Günlük ibadete özel eklemeler yapılır ve yemekten sonraki şükrana özel bir kısım eklenir. Hanuka “Şabat benzeri” bir tatil değildir ve Şulhan Aruh’ta belirtilen, Şabat’ta yapılması yasak olan aktivitelerden sakınma zorunluluğu yoktur. Dindar insanlar, her zamanki gibi işe giderler ama akşamüstü mumları yakmak için eve erken dönerler. Okulların kapanması için hiçbir dini neden yoktur ama buna rağmen, İsrail’de Hanuka’nın ikinci gününden itibaren bir hafta boyunca, Hanuka kutlamaları için kapanır okullar. Birçok aile, kitap ya da oyun gibi birçok küçük hediye verirler birbirlerine. Yağın önemini anmak için Hanuka kutlamaları esnasında kızarmış yemekler yenilir.
Sekiz gece boyunca, her gece için bir ışık. Evrenselce alışılmış Mitsvayı “güzelleştirme” adına, yanan mum sayısı her gece için bir tane artırılır.[18] Bir ekstra ışık olan Şamaş'ta her gece yakılır ve bu ışık diğerlerinden farklı bir noktadadır. Bu ekstra ışığın özelliği, ışıklarının, Hanuka hikâyesinin yansıtılması ve Hanuka hikâyesi üzerine düşünülmesinden başka nedenler için kullanılmamasının yasak olduğunu belirtmektir. Bu Şabat'ta aydınlatma amaçlı kullanılan mumlardan farklıdır. Bundan dolayı, eğer bir kimse ekstra aydınlanmaya ihtiyaç duyarsa Şamaşı kullanabilir ve yasaklanmış ışıkları kullanmaktan sakınır. Bazı insanlar Şamaş'ı önce yakıp sonra diğerlerini yakmak için kullanır. Hanuka boyunca, ilk gece Şamaş ve başka bir ışıkla iki, sonraki gece üç ve her gece bir fazla ışık artarak, sekizinci gecede 9 ışığa kadar artar. Sekizci gece toplam 44 defa ışık yakılmış olur. (Şamaş'sız 36.)
Bu ışıklar mum ya da gaz lambası olabilir.[19] Elektrikli ışıklar, hastane odası gibi açık ateşin izin verilmediği yerlerde bazen kullanılır ve bu kabul edilir. Birçok Yahudi evinde özel şamdan ya da Hanuka için özel gaz lambası tutucusu bulunur.
Hanuka ışıklarının evin içinden ziyade dışını aydınlatmasının sebebi, oradan geçen kişilerin bu aydınlatmayı görmesi ve böylece bu tatilin mucizesini hatırlamasıdır. Buna göre lambalar caddeye bakan pencerelere ya da kapıya bakan yerlere kurulur. Aşkenazlar'ın arasında her bir aile üyesinin ayrı ayrı bir Menora sahibi olması bir gelenek iken, Sefarad'larda ise tüm ev için bir ışık yakılır. Bu ışıklar sadece anti-semitik tutumlar karşısında dışarıdaki insanlardan gizli tutulur, tıpkı zamanında Zerdüştler'in yönetiminde olan İran'da, Avrupa'nın bazı bölümlerinde ve II. Dünya Savaşı esnasında olduğu gibi. Buna karşın birçok Hasidik grup lambayı evin içinde hemen kapının yanına koyarlar mutlaka insanların dışarıdan görmesi gerekmez. Bu geleneğe göre, lambalar Mezuza'nın tam karşısına yerleştirilir, böylece birisi kapıdan geçtiğinde Mitsva'nın kutsallığıyla çevrelenir.
Genelde kadınlar belirli zamana bağlı emirlerden muaftırlar ama Talmud, kadınların Hanuka ışığı yakma Mitsva'sını yapmalarını, Hanuka mucizesine onlarında dahil olmalarından dolayı, gerekli kılar.[20]
Hanuka ışıkları hava karardıktan sonra en az bir buçuk saat yanmalıdır. Birçok Kudüs'lünün gözlemlerine göre Vilna Gaon geleneği, aynı zamanda şehrin de geleneğidir, ışığı günbatımında yakmaktır buna karşın Kudüs'te bile birçok Hasidik daha sonra yakar. Birçok Hasidik din adamı çok daha sonra yakar, çünkü mumları yaktıklarında Hasidik oluşlarıyla mucizeyi yayma zorunluluğunu yerine getirmiş olurlar. Hanuka için satılan ve pahalı olmayan mumlar yarım saat boyunca yakılır, böylece bu gereklilik hava karardığında mumlar yakılarak karşılanır. Ama Cuma günleri bir problem ortaya çıkar. Mumlar Şabat'ta yakılamayabileceğinden, gün batmadan önce yakılır. Buna karşın mumlar her zaman kaldığı kadar yanmış bir şekilde kalmalıdır (gün batımından sonra yarım saat) ve pahalı olmayan Hanuka mumları gerekliliği karşılayacak kadar uzun yanmaz. Buna çözüm olarak daha uzun yanan mumlar ya da geleneksel gaz lambaları kullanılır. Yukarıda belirtilen yasak yerine getirilerek, ilk Hanuka menorası yakılır daha sonra onu Şabat mumları takip eder.
Genel olarak 8 günlük bayram süresince üç şükran dile getirilir. Hanuka'nın birinci gecesinde Yahudiler üç şükranın hepsini söylerler, ama geriye kalan gecelerde ise sadece ilk ikisini söylerler.[21] Şükranlar geleneğe göre mumlar yakıldıktan sonra ya da önce söylenir. Hanuka'nın ilk gecesinde Menora’nın sağ tarafında bir ışık yakılır, 8 gece boyunca takip her gecede ise ilk gece yakılan ışığın yanına bir ışık daha eklenir, bu mum, gazlı lamba ya da elektrikli lamba olabilir. Her gece ilk olarak en soldaki mum yakılır, mum yakma işlemi soldan başlar sağa doğru devam eder.
Işıklar yakılırken ya da ışıklar yakıldıktan sonra "Hanerot Halalu" ilahisi okunur. Çeşitli versiyonları vardır. Burada verilen versiyonu birçok Aşkenaz cemiyeti tarafından bilinir.[22]
Bu ışıklar bu mevsimin o günlerindeki rahipler aracılığıyla gerçekleştiğine inanılan mucizeler için yakılır. Hanuka'nın sekiz günü boyunca bu ışıklar kutsal addedilir.
Her gece mumların yakılmasından sonra, Ma'oz Tzur ilahisi söylenir, Şarkı altı kıt'a dan oluşur. Birinci ve sonuncu genel ilahi kurtuluştan bahseder ve ortadaki dörtlü, Yahudi tarihi boyunca zulme uğraşmış Yahudilerden bahseder ve tanrıya bu trajedilere rağmen hayatta kalmaktan dolayı şükreder: Mısır’dan Çıkış, Babil’deki tutsaklık, Purim bayramı mucizesi ve Haşmonayim zaferi.
Işıklar yandıktan ve Ma'oz Tzur dan sonra, diğer Hanuka şarkıları söylemek, birçok Yahudi evde gelenektir. Bazı Hasidik ve Sefarad Yahudiler mezmur (Mezmur 30, 67 ve 91) okur. Kuzey Amerika'da ve İsrail'de, hediyeleşmek veya çocuklara hediye vermek olağandır. Buna ek olarak birçok aile çocuklarına sadaka vermeleri için teşvik eder.
Hanuka'nın son günü, o gün sinagog'da okunan ayete (Zot Chanukat Hamizbe'ach, 7:84) göre, Zot Hanuka olarak bilinir. Kabala ve Hasidizm’in öğretilerine göre, Zot Hanuka; Yom Kipur kutsal sezonunun final mührüdür. Ayrıca, bu günün duaların özellikle kabul olduğu bir gün olduğunu belirtir Kabala ve Hasidik edebiyat.
Hanuka teması üzerine, diğer Yahudi bayramlarından daha fazla sayıda birçok şarkı yazılmıştır. En çok bilinenleri; “Hanukkiah Li Yesh” (Bir Hanukkiya'm var), “Ocho Kandelikas” (Sekiz Küçük Mum), “Kad Katan” (Bir Küçük Sürahi), “S’vivon Sov Sov Sov” (Sevivon, Dön ve Dön), Haneirot Halolué (Yaktığımız Bu Mumlar), “Mi Yimalel” (Kim Tekrar Anlatır) ve “Ner Li, Ner Li” (Bir Mumum Var). İngilizce konuşulan ülkelerde en çok bilinenler içinde “Sevivon, Sevivon, Sevivon” ve “Hanuka O Hanuka” var.
Tapınakta sekiz gün boyunca ateşi yanar halde tutan küçük kaptaki yağı anmak adına, yağda (tercihen zeytin yağı) kızarmış ve fırınlanmış yiyecekler yemek adeti vardır. Geleneksel (Aşkenaz) yiyecekler arasında patatesli krepler (Latkeler) vardır. Latkeler pişirilirken un, patates, yumurta ve soğan kullanılır.[23] Sefarad, Leh ve İsrailli aileler, içi reçel dolu Ponçikler, Bimuelolar ve Sufganiyotlar gibi yağda kızartılmış yiyecekler yerler. Sufganiyalar tarçına batırılarak sunulur. Ayrıca, süt ürünleri (özellikle peynir) yemekte küçük yemek adetlerinden biridir, bu adetin kökleri Holofernes’in kafasının Judith tarafından kesilmesine gider.
İbranice Sevivon (dreidel) olarak adlandırılan dört yüze sahip olan topaç, çocukların Hanuka’da oynadıkları bir oyuncaktır. Topaç’ın her yüzüne bir İbranice harf yerleştirilmiştir. Bu harfler İbranice םש (Nes), ההי (Gadol), לגדו (Haya), oנ (Sham) kelimelerinin kısaltmalarıdır. Bu kelimeler birleştiklerinde, Bet-Amikdaş’ta gerçekleşen yağın mucizesini çağrıştıran “Burada büyük bir mucize gerçekleşti” cümlesini oluşturur.
Bazı Yahudi yorumcular, sevison üzerindeki harflere sembolik önem verir. Bu yorumlardan biri, bu dört harfi Yahudi milletinin sürgünlerine (Babil, Pers İmparatorluğu, Yunanistan ve Roma) bağlar.[24] Menora'yı yaktıktan sonra, Sevivon oyununu oynamak, birçok Yahudi ailede gelenektir. Oyunda: Her oyuncu 10 ya da 15 adet madeni para (gerçek veya çikolata), fındık, kuru üzüm veya şekerle başlar. Oyuncu parayı, fındığı veya şekerleri kaba yerleştirir. İlk oyuncu sevivonu çevirir ve sevivonun üzerinde durduğu tarafa göre, ya kaptakini kazanır ya da kendi kabından bedeli öder. Oyunun Yidiş versiyonuna göre kuralları şöyledir:
Oyun bir oyuncunun her şeyi kazanmasıyla sona erer. Oyunun aslında, Yunanlar tarafından yasaklanan Tevrat çalışmalarının, Yahudiler tarafından kamuflaj altında yapılmasını andığına inanılır.[25]
Hanuka Parası, bayrama heyecan katmak için sık sık dağıtılan harçlıklardır. Miktar genelde küçüktür ve madeni paralarla verilir, ama akrabalar ya da aile büyükleri daha büyük miktarlar verebilir. Birçok Hasidik Yahudi, bu harçlığı, bayramda evleri ziyaret edildiğinde verir.
|
|
|
|
|
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
