Loading AI tools
Atabeg, atabey ya da atabekü'l-asâkir, Selçuklu Devleti'nde ve sonrasında bazı Türk devletlerinde şehzadeleri eğitip yetiştiren memurlara verilen ünvandır.
Atabeg tarihte Güney Kafkasya'daki devletler tarafından da kullanılmış, bu ünvan Gürcücede "atabagi" (ათაბაგი), Ermenicede "atapak" biçimini almıştır.
Ünvan ilk defa Selçuklularda Nizâmülmülk tarafından kullanıldı.[1] Ancak daha önceki Türk-İslam devletlerinde de bu vazifeyi gören memurlar bulunmaktaydı.
Atabeglik sonraki yıllarda eyalet yöneticiliğine küçük yaşta atanan şehzadelerin eğitim ve bakımıyla uğraşan, eyalet yönetimde de şehzadelere yardımcı olan komutan ya da diğer devlet görevlilerine verilen bir ünvan olmaya başlamıştır. Melik olarak adlandırılan merkezi idareye bağlı hükümdarlıklar da atabeglik kurumu görülebilmekteydi. İlerleyen yıllarda konumları güçlenen atabegler güçlenerek Atabeglik olarak adlandırılan yarı bağımsız bazen de bağımsız hükümdarlık kurmaya başladı. 12. yüzyılda Selçuklu Devleti hakimiyeti altındaki toprakları "Atabey" ünvanlı yerel yöneticiler (bugünkü Vali) tarafından Selçuklu hükümdarı adına idare edilmeye başlanmıştı. 1255 yılında Harezmşahlar Devleti'nin bölgeyi hakimiyeti alana kadar Selçuklu topraklarında Atabeylik Dönemi yaşanmıştır.[2]
Bu ünvanın zamanla yerini, Osmanlılar'da da görüldüğü üzere şehzadeleri yetiştirmekle vazifeli lalalık makamına bırakmıştır.
Kurtuluş Savaşı'nın önderi ve Türkiye'nin ilk cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal'e Atatürk soyadı bu ünvandan ilhamla verilmiştir.[3] Günümüz Türkiyesinde Isparta ve Kırşehir'de, Anadolu Selçuklu kökleri olan Türkmen boyları Atabey adını taşımaktadır.
Selçuklulardaki atabeg ünvanı Gürcü sarayında da kullanılıyordu[4] ve "atabagi" (ათაბაგი) biçimini almıştı. Başlangıçtan itibaren "atabagi"nin görevi Selçuklularda olduğu gibi tahtın vârisini yetiştirmekti. Bu gelenek eski Gürcü sarayında da vardı ve bu görevi üstlenen erkeklere "mamamdzudze" (მამამძუძე) deniyordu.[5] "Mamamdzudze"bin yerini alan "atabagi" ünvanı ilk kez Kraliçe Tamar döneminde (1184-1213) kullanıldı. Gürcü tarihçi Vahuşti’nin sözleriyle söylenirse “atabagiliğin kabul edilmesiyle spasalara artık spasalar denmiyor, atabagi deniyordu”. "Spasalari" de (სპასალარი) Gürcü kraliyeti tarafından yine Müslüman devletlerden alınan bir ünvandı. Tarihçi Vahuşti'nin bu tespitine rağmen “spasalari” ve “atabagi” sonraki dönemlerde Gürcü devletinde birlikte kullanılmış ünvanlardır. Zaten “spasalari” atlı askerlerle (sipahi) ilişkili bir ünvanken, "atabagi" ise tahtın vârisini yetiştirmekle görevliydi. Ayrıca Gürcü sarayında "atabagi" "spasalari"nin üstünde bir konuma sahipti. Öte yandan Gürcü sarayında “amir-spasalari” (ამირ-სპასალარი) ünvanı taşıyan vezir de vardı.
Atabagi ünvanı ilk kez 1193'te İvane Mhargrdzeli'ye verildi.[6] Bir görüşe göre ise Mhargrdzeli ailesinden olan Ahaltsiheli İvane bu ünvana daha önce sahip olmuştu. 1334 yılında Kral V. Giorgi Samtshe prensi Sargis Cakeli’ye (II. Sargis) "atabagi" ünvanı verdi. Gürcistan Krallığı’nın parçalanmasından sonra Samtshe prensliği “atabagi”yi hükümdarlık ünvanı haline getirdi ve Samtshe Prensliği’nin adı da Samtshe-Saatabago oldu.[7][8]
Atabeg ünvanı “atapak” biçiminde ayrıca Ermeniler tarafından da kullanılıyordu.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
