Планета
йондоҙ йәки бөтә йондоҙҙарҙан да алыҫ торған йондоҙ тирәләй әйләнеүсе һыуыҡ астрономик объект / From Wikipedia, the free encyclopedia
Планета (бор. грек. πλανήτης, альтернатив формаһы бор. грек. πλάνης — «странник») — йондоҙ йәки уның ҡалдыҡтары тирәләй әйләнгән, үҙ гравитацияһы менән урап үтеү өсөн етерлек ҙурлыҡта, әммә термоядро реакцияһын башлау өсөн етерлек ҙурлығы етмәгән, һәм планетазималдар (газ-туҙан болотоноң ваҡ өлөшсәләренән аккреция юлы менән барлыҡҡа килгән яралғы йәҙрәләре. Уларҙың берләшеүе планеталар барлыҡҡа килтерә) орбитаһының тирә-яғын таҙартыуға өлгәшәкән күк есеме..
| ||||
Һигеҙ планета[lower-alpha 1] Ҡояш системаһы:
Планета тәртиптә күрһәтә алыҫлыҡ Ҡояш. Күләме масштабта түгел. |
Планета (бор. грек. πλανήτης бор. грек. πλάνης — «сәйер») гректар уны «ситкә тайпылыусы йондоҙҙар» тип атаған[1]. Күп кенә иртә мәҙәниәттәрҙә планеталар илаһилыҡты, йәки, кәм тигәндә, илаһи эмиссар статусын йөрөтөүсе булараҡ ҡарала. Фән үҫешкән һайын планеталар тураһындағы фекерҙәр, яңы объекттар асыу һәм улар араһындағы айырмаларҙы асыу арҡаһында, ҙур булмаған өлөштә үҙгәрә.
Птолемей дәүере ғалимдарын аңлатҡаса планеталар Ер тирәләй түңәрәк орбиталарҙа әйләнә. Ер, башҡа планеталар кеүек үк, Ҡояш тирәләй әйләнә тигән киреһенсә фекер бер нисә тапҡыр тәҡдим ителә, тик XVIII быуатта ғына Галилей Галилей эшләгән тәүге телескоптар барлыҡҡа килгәнгә тиклем үк Тихо Браге күҙәтеүҙәре һөҙөмтәһендә нигеҙләнә. Мәғлүмәттәрҙе ентекле анализлау юлы менән Иоганн Кеплер планеталарҙың орбиталары түңәрәк түгел, ә эллиптик булыуын асыҡлай. Күҙәтеү ҡоралдары яҡшырған һайын астрономдар, Ер кеүек үк, планеталарҙың да үҙ орбитаһы яҫылығына ауышҡан күсәр тирәләй әйләнеүен һәм миҙгелдәр алмашыныуы кеүек Ергә хас һыҙаттар булыуын асыҡлаған. Йыһан дәүере башланыу менән яҡындан күҙәтеүҙәр вулкан әүҙемлеген, тектоник процестарҙы, дауылдарҙы һәм хатта Ҡояш системаһының башҡа планеталарында һыу барлығын асыҡларға мөмкинлек бирә.
Планеталарҙы ике төп класҡа бүлергә мөмкин: ҙур, тығыҙлығы түбән гигант планеталар һәм ҡаты ер өҫтө булған Ергә оҡшаш бәләкәй планеталар. Халыҡ-ара астрономия союзы билдәләмәһе буйынса Ҡояш системаһында 8 планета бар. Ҡояштан алыҫлашыу тәртибендә Меркурий, Венера, Ер, Марс, артабан дүрт гигант планета: Юпитер, Сатурн, Уран һәм Нептун. Шулай уҡ Ҡояш системаһында кәм тигәндә 5 кәрлә планета бар: Плутон (2006 йылға тиклем туғыҙынсы планета тип һанала), Макемак, Хаумея, Эрис һәм Церера. Меркурий һәм Венеранан тыш, бөтә планеталарҙың һәр береһе тирәләй кәм тигәндә бер Ай әйләнә.
1992 йылдан экзопланета тип аталған башҡа йондоҙҙар тирәләй йөҙләгән планеталар табылғас, галактикала планеталарҙы бөтә ерҙә лә осратырға мөмкин икәнлеге асыҡлана, һәм уларҙың Ҡояш системаһы планеталары менән уртаҡлығы күп. 2006 йылда Халыҡ-ара астрономия союзы планетаның яңы билдәләмәһен бирә, был фәнни берләшмәнең хуплауына ла, тәнҡитенә лә сәбәпсе була, быны ҡайһы бер ғалимдар беҙҙең көндәргә тиклем дауам итә.
2020 йылдың 16 ноябренә 3234 планета системаһында 4374 экзопланета булыуы иҫбат ителгән, шуларҙың 715-ендә берҙән ашыу планета бар. Билдәле экзопланеталарҙың ҙурлығы ерҙәге планеталарҙың ҙурлығынан алып гигант планеталарҙан ҙурығана тиклем булыуы мөмкин.