Тажиктар
From Wikipedia, the free encyclopedia
Тажиктар (таж. тоҷикон, дари һәм фарс. تاجیکان [tɔː'ʤɪkɔn]) — хәҙерге Афғанстанда, Тажикстанда, Үзбәкстанда, Пакистанда һәм хәҙерге Иран дәүләтенең көнсығыш һәм төньяҡ-көнсығышындағы төбәктәрендә фарсы-тажик континуумына ҡараған төрлө диалекттарҙа һөйләшкән иран халҡы.
Үҙ атамаһы |
Тоҷик / Tojik (ед. ч.)
|
---|---|
Һаны һәм йәшәгән урыны | |
Барлығы: 18-22 млн млн[1] | |
Тел |
фарсы теле (тажик теле, дари) |
Дин | |
Раса тибы |
европеоид расаһы |
Халыҡ |
иран халыҡтары |
Туғандаш халыҡтар |
таттар, фарсылар, пуштундар, курдтар, талыштар, нуристанлылар, калаштар, осетиндар |
Этник төркөм |
фарсивандар, ягноблылар[33], памир халыҡтары[34], сығатай тажиктары, хардурҙар |
Килеп сығышы |
сөғдлеләр, бактрийлылар, хорезмийлылар, тохарҙар, скифтар, юэчжи[34][35][36][37][38][39][40] |
Тажиктарҙың ғәҙәттәге йәшәү урыны Амударъяның (Пяндж) үрге ағымын, Түбәнге Мургаб һәм Кабул аҫҡы ағымын, Зеравшан үҙәне бассейндарын, Фирғәнә үҙәнен, Һырдаръя йылғаһы бассейндарын, шулай уҡ Гилменд һәм Аргандаб бассейндарын үҙ эсенә ала. Афғанстанда тажиктарға ғәҙәттә Герируд бассейндарында һәм Хәмун күлендә йәшәгән фарсы телле халыҡ та ҡарай. Афғанстанда тажиктарға шулай уҡ Герируд бассейны һәм Хамун күле фарсы телле халҡын ҡараталар. Афғанстанға халыҡтың был төркөмө атамаһының башҡа варианттары ла хас: фарсывандар (фарсы телле), диһҡандар (ултыраҡ игенселәр, йәғни күсмә тормош алып бармағандар).
Тажикстанда (һәм башҡа Урта Азия илдәрендә) һәм Афғанстанда (Пакистан менән бергә) тажиктарҙың әҙәби теленең ике төрө ҡабул ителгән: тажик теле һәм дари. Төрлө баһалар буйынса тажиктарҙың дөйөм иҫәбе 26-40 миллион кеше тәшкил итә. Үҙәк разведка идаралығы (ЦРУ) Факттар китабы мәғлүмәттәренә һәм БМО баһаларына ярашлы, Урта Азияла этнос иҫәбе буйынса икенсе урында тора. Афғанстанда Тажикстанға ҡарағанда тажиктар күберәк йәшәй. Афғанстанда — 19 миллиондан[2][3] 22 миллионға тиаклем[4], Тажикстанда — 9,5 миллиондан ашыу[41][8]. Үзбәкстанда иһә рәсми статистика буйынса 1,8 миллион самаһы тажик йәшәй, ләкин рәсми булмаған статистиканы иҫәпкә алғанда, илдә ошо этник төркөмдөң һаны 11,5 миллионға етә. Шулай итеп, унда йәшәүсе тажиктар һаны буйынса Тажикстан үҙе, улар Афғанстандан һәм Үзбәкстандан ғына ҡалыша, донъяла өсөнсө урында тора.