Efese
From Wikipedia, the free encyclopedia
Efese (Antieke Grieks: Ἔφεσος; Turks: Efes) was ’n antieke Griekse hawestad aan die weskus van Anatolië, naby die huidige Selçuk in Turkye. In die Romeinse tyd is 'n nuwe hawe gevestig, aangesien die baai om die vorige reeds deur die Kaistrosrivier toegeslik was. Die nuwe hawe sou tot 'n belangrike handelsentrum ontwikkel wat baie jare lank die tweede grootste stad in die Romeinse Ryk sou wees.[1][2] Dit het in die eerste eeu v.C. sowat 250 000 inwoners gehad, wat dit ook die tweede grootste stad ter wêreld gemaak het.[2]
| Efese* | |
|---|---|
| Unesco-wêrelderfenisterrein | |
 | |
| Die fasade van die Celsus-biblioteek in Efese. | |
  Efese |
|
| Koördinate: 37°56′28″N 27°20′31″O | |
| Lande |  Turkye |
| Tipe | Kultureel |
| Kriteria | iii, iv, vi |
| Verwysings | 1018 |
| Streek† | Asië |
| Inskripsiegeskiedenis | |
| Inskripsie | 2015 (39ste Sessie) |
| * Naam soos dit in die Wêrelderfenislys verskyn. † Streek soos deur Unesco geklassifiseer. | |
.JPG)
Die stad was onder meer bekend vir sy Tempel van Artemis, wat omstreeks 550 v.C. voltooi is, en een van die wonders van die antieke wêreld was. Die tempel is in 401 n.C. verwoes.[3] Keiser Konstantyn die Grote het ’n groot deel van die stad laat herbou en nuwe openbare baddens opgerig. Die stad is weer in 614 gedeeltelik deur ’n aardbewing verwoes. Die baai waaraan dit eens geleë was het langsamerhand volkome toegeslik. Skeepstoegang is hierdeur belemmer en die stad het gekwyn.[4]
Die ruïnes lê vandag 3 km suidwes van die dorp Selçuk in Turkye en is ’n gewilde toeriste-attraksie. Die Kaistrosrivier staan tans as die Küçük Menderes, oftewel "Klein Meander" bekend. Efese was een van die sewe gemeentes wat in Openbaring genoem word (Openbaring 1:11). Paulus het ook 'n brief aan die gemeente geskryf. In 1863 het die Britse Museum met opgrawings begin, wat deur die Oostenrykse Argeologiese Instituut opgevolg is.[4] In 2015 is Efese deur Unesco as wêrelderfenisgebied gelys.
Neolitikum
Die gebied om Efese was reeds in die Neolitikum (omstreeks 6000 v.C.) bewoon, soos blyk uit uitgrawings by die nabygeleë grafheuwels (bekend as tels) van Arvalya en Cukurici.[5][6]
Bronstydperk
Onlangse uitgrawings het nedersettings by die Ayasuluk-heuwel uit die vroeë Bronstydperk ontbloot. In 1954 is ’n begraafplaas met keramiekpotte uit die Miceense tydperk (1500-1400 v.C.) naby die ruïnes van die Johannes-basilika ontdek.[7] Dit was die tydperk van die Miceense uitbreidings toe die Achajers (of Achaioi soos Homeros hulle genoem het) hulle in Ahhiyawa gevestig het tydens die 14de en 13de eeu v.C. Geleerdes glo Efese is gebou op die nedersetting Apasa (of Abasa), ’n stad uit die Bronstydperk wat in Hetitiese bronne uit die 14de eeu v.C. genoem word.[8]
Donker Eeue
Efese is in die 10de eeu v.C. op die Ayasuluk-heuwel gestig as ’n Atties-Ioniese kolonie – 3 km van die middel van antieke Efese af (soos blyk uit uitgrawings in die 1990's by die Seldjoekse kasteel). Die mitiese stigter van die stad was ’n prins van Athene met die naam Androklos, wat sy land moes verlaat ná die dood van sy pa, koning Kadros.
Volgens die legende het hy Efese gestig op die plek waar die orakel van Delphi dit voorspel het: "’n Vis en ’n varkbeer sal vir jou die pad wys." Androklos het die meeste van die inheemse Kariese en Lelegiese inwoners verdryf en sy volk met die res verenig. Hy was ’n suksesvolle kryger en as koning het hy die 12 stede van Ionië in die Ioniese Bond verenig.
Tydens sy bewind het die stad begin floreer. Hy is in ’n geveg teen die Kariërs dood toe hy Priëne, ’n ander stad van die Bond, te hulp snel.[9] Androklos en sy hond word uitgebeeld op die fries van die Tempel van Hadrianus uit die 2de eeu. Later het Griekse historici soos Pausanias, Strabo en Herodotos vertel die stad se mitiese stigter is Ephos, koningin van die Amasones.
Die Griekse godin Artemis en die Anatoliese godin Kubele is saam geïdentifiseer as "Artemis van Efese". Die "Dame van Efese" met die baie borste wat met Artemis verbind word, is vereer in die Tempel van Artemis, een van die Sewe Wonders en volgens Pausanias (4.31.8) die grootste gebou van die Antieke Wêreld. Die geograaf noem dat die tempel deur Efese, seun van die riviergod Kaystros, gebou is[10] voor die aankoms van die Ioniërs. Omtrent niks van dié struktuur is oor nie.
Argaïese tydperk
Omstreeks 650 v.C. is Efese deur die Kimmeriërs aangeval en verwoes. Nadat die Kimmeriërs verdryf is, is die stad deur ’n reeks tiranne regeer. Ná ’n opstand deur die inwoners is die stad deur ’n raad, die Kuretes, regeer. Efese het weer floreer en ’n paar belangrike historiese figure opgelewer, soos die digter Callinus[11] en die filosoof Herakleitos.
Omstreeks 560 v.C. is Efese deur die Lidiërs onder koning Croesus verower. Hy het die inwoners met respek behandel, ondanks sy streng heerskappy, en het selfs een van die hoofbydraers geword vir die herbou van die Tempel van Artemis.[12] Sy handtekening is op die basis van een die pilare van die tempel gevind (wat nou in die Britse Museum uitgestal word). Croesus het die bevolkings om Efese in die omgewing van die tempel laat hergroepeer en so die stad vergroot.
Later in dié eeu het die Lidiërs onder Croesus Persië binnegeval. Die Ioniërs het ’n vredesaanbod van Kores die Grote geweier en hulle eerder by die Lidiërs geskaar. Nadat die Perse Croesus verslaan het, het die Ioniërs aangebied om vrede te maak, maar Kores het daarop aangedring dat hulle oorgee en deel van sy ryk word.[13] Hulle is in 547 v.C. deur die Persiese leëraanvoerder Harpagos verslaan. Die Perse het toe die Griekse stede van Klein-Asië in die Achaemenidiese Ryk opgeneem.
Efese was eeue lank vir argeoloë ’n raaisel omdat geen vasgestelde ligging van die stad vir die argaïese tydperk bekend is nie. Verskeie terreine word voorgestel vir die beweging van ’n nedersetting tussen die Brons- en die Romeinse tydperk, maar die toeslyking van die natuurlike hawens en die beweging van die Kaistrosrivier het meegebring dat die ligging nooit dieselfde gebly het nie.
Klassieke tydperk
Efese het aanhou vooruitgaan. Maar toe belasting bly verhoog is onder Kambuses II en Darius, het die Efesiërs deelgeneem aan die Ioniese Opstand teen die Persiese heerskappy in die Slag van Efese (498 v.C.), ’n voorval wat gelei het tot die Grieks-Persiese Oorloë. In 479 v.C. het Ionië, Athene en Sparta die Persiese heersers uit Anatolië verdryf. In 478 v.C. het die Ioniese stede die Deliese Bond met Athene en Sparta teen die Perse gesluit.
Tydens die Peloponnesiese oorlog het Efese hom eers by Athene geskaar, maar tydens ’n latere fase, die Ioniese Oorlog, by Sparta, wat ook die steun van die Perse gehad het. Die gevolg was dat die koninkryke van Anatolië weer onder Persiese bewind beland het.
Hierdie oorloë het nie die daaglikse lewe in Efese baie beïnvloed nie. Die Efesiërs was verbasend modern in hul sosiale verhoudings. Hulle het vreemdelinge toegelaat om te integreer. Opvoeding was hoog aangeskryf. Deur die aanbidding van Artemis het die stad ook ’n bastion vir vroueregte geword. Die stad het selfs vroulike kunstenaars gehad. In later tye het Plinius die ouere genoem dat hy in Efese ’n voorstelling van die godin Diana gesien het deur Timarata, die dogter van ’n skilder.
In 356 v.C. is die Tempel van Artemis afgebrand, volgens legendes deur ’n waansinnige met die naam Herostratus. Die inwoners het dadelik die tempel begin restoureer en ’n selfs groter en mooier een as die oorspronklike beplan.
Hellenistiese tydperk
Toe Alexander die Grote die Persiese magte in 334 v.C. verslaan, is die Griekse stede van Klein-Asië bevry. Die pro-Persiese tiran Syrpax en sy gesin is met klippe doodgegooi en Alexander is gul in Efese verwelkom. Toe hy sien dat die Tempel van Artemis nog nie voltooi is nie, het hy voorgestel dat hy dit finansier en sy naam aan die voorkant aangebring word. Die inwoners het dit egter van die hand gewys omdat hulle gemeen het dit is nie geskik dat een god ’n tempel vir ’n ander een bou nie. Ná Alexander se dood in 323 v.C. het Efese onder die heerskappy van een van sy generaals, Lusimachos, gekom.
Omdat die Kaistrosrivier die hawe toegeslik het, het die gevolglike moerasse gelei tot baie sterfgevalle weens malaria en ander oorsake. Die inwoners was verplig om 2 km verder te skuif toe die koning die ou stad oorvloei deur die rioolpype te blokkeer.[14] Die nuwe nedersetting is na die koning se tweede vrou, Arsinoe II van Egipte, genoem. Nadat Lusimachos die nabygeleë stede Lebedos and Kolophon in 292 v.C. verwoes het, het hy hul inwoners na die nuwe stad verskuif.
Efese het in opstand gekom ná die verraderlike dood van Lusimachos se seun Agathokles en het die Siriese koning Seleukos I die geleentheid gegee om Lusimachos, sy laaste teenstander, in 281 v.C. dood te maak. Daarna is die stad weer Efese genoem.
So het Efese deel van die Seleukidiese Ryk geword. Ná die moord op koning Antiochos II en sy Egiptiese vrou het farao Ptolemeus III die Seleukidiese Ryk ingeval en die kus van Klein-Asië verower. Efese het tussen 263 en 197 v.C. onder Egiptiese bewind gekom.
Toe die Seleukidiese koning Antiochos III probeer om die Griekse stede van Klein-Asië te herower, het hy met Rome gebots. Ná ’n reeks gevegte is hy in 190 v.C. verslaan. Efese het toe onder die heerskappy van die Attalidiese koning van Pergamon, Eumenes II, gekom. Toe sy kleinseun Attalos III sonder manlike erfgename sterf, het hy die koninkryk aan die Romeinse Republiek nagelaat.
Romeinse tydperk
.jpg)
As deel van die Romeinse Republiek het Efese dadelik die Romeinse invloed ervaar. Belasting is aansienlik verhoog en die stad se skatte is stelselmatig geplunder. In 88 v.C. het Efese Archelaos, ’n generaal van Mitradates VI, koning van Pontos, verwelkom toe hy Wes-Anatolië verower. Dit het gelei tot die Asiatiese Vespers, die slagting van 80 000 Romeinse burgers van Klein-Asië, of enigiemand wat met ’n Latynse aksent gepraat het. Baie van hulle het in Efese gewoon. Maar toe die Efesiërs sien hoe sleg Zenobios, ’n generaal van Mitridates, die mense van Chios behandel, het hulle geweier dat sy leër die stad binnekom. Zenobios is wel ingenooi om Philopoimen (die vader van Monima, die gunstelingvrou van Mitridates) te besoek. Omdat die inwoners niks goeds van hom verwag het nie, het hulle hom in die tronk gegooi en vermoor. Mitridates het wraak geneem en swaar strawwe uitgedeel. Die Griekse stede het egter hul vryheid en aansienlike regte gekry.
Efese het vir ’n kort rukkie selfregerend geword. Toe Mitridates deur die Romeinse konsul Lucius Cornelius Sulla verslaan word, het Efese in 86 v.C. weer onder Romeinse heerskappy gekom. Sulla het ’n groot skadeloosstelling geëis, asook belasting terugwerkend vir vyf jaar, en Asiatiese stede was dus ’n lang tyd daarna kwaai in die skuld.[15]
Toe Augustus in 27 v.C. keiser word, het hy Efese in plaas van Pergamon die hoofstad gemaak van die provinsie Asia, wat die westelike Klein-Asië beslaan het. Efese het weer floreer. Dit het die setel van die goewerneur en ’n groot metropolis en handelsentrum geword. Dit was naas Rome die belangrikste en grootste stad.[16] In die jaar 100 n.C. het Efese na skatting tussen 400 000 en 500 000 inwoners gehad; dit was die grootste stad in Romeinse Asië. Die stad het in die 1ste en 2de eeu n.C. ’n hoogtepunt bereik.
Efese was bekend vir sy Tempel van Artemis (Diana),[17] wie se hoofaltaar daar was, die Celsus-biblioteek en sy teater met plek vir 25 000 toeskouers.[18] Dié amfiteater is aanvanklik vir dramas gebruik, maar in latere Romeinse tye is gladiatorgevegte ook op sy verhoog gehou. In Mei 2007 is die eerste argeologiese bewyse van ’n gladiatorbegraafplaas ontdek.[19] Terwyl onder Romeinse heerskappy, het die stad ook verskeie badkomplekse gehad. Dit het een van die gevorderdste akwadukstelsels in die antieke wêreld gehad, met talle akwadukte van verskillende groottes wat verskillende gebiede van water voorsien het.
Die stad en tempel is in 263 deur die Gote verwoes. Dit was die begin van die stad se verval.
Bisantynse tydperk
Efese het in die 5de en 6de eeu die belangrikste stad van die Bisantynse Ryk in Asië gebly naas Konstantinopel. Keiser Konstantyn die Grote het ’n groot deel van die stad laat herbou en ’n nuwe openbare bad opgerig. In 406 het Johannes Chrysostomos, die aartsbiskop van Konstantinopel, gelas dat die Tempel van Artemis vernietig word.[20] Keiser Flavius Arcadius het die vlak van die straat tussen die teater en die hawe laat verhoog. Die Johannes-basilika is in die 6de eeu gebou tydens die bewind van keiser Justinianus I.
In 614 is die stad gedeeltelik deur ’n aardbewing verwoes.
Die belangrikheid van die stad as ’n handelsentrum het geleidelik afgeneem namate die rivier die hawe toegeslik het.[21] Die verlies van die hawe het daartoe gelei dat Efese sy toegang tot die Egeïese See verloor het, wat belangrik vir handel was. Mense het van die laerliggende dele van die stad na die omringende heuwels getrek. Die tempel se ruïnes is as boustene vir nuwe huise gebruik en marmerstandbeelde is tot poeier gemaal om pleister te maak.
Plundertogte deur die Arabiere, eers in die jaar 654-655 en later in 700 en 716, het die verval bespoedig.
Toe die Seldjoekse Turke Efese in 1090 verower,[22] was dit ’n klein dorpie. Die Bisantyne het in 1100 beheer herower en die naam verander na Hagios Theologos. Hulle het die gebied tot in 1308 beheer. Kruistogvaarders was verbaas toe hulle net ’n klein dorpie met die naam Ayasalouk daar aantref terwyl hulle ’n groot, besige stad met ’n groot hawe verwag het. Selfs die plaaslike bevolking het teen dié tyd al vergeet van die Tempel van Artemis. Die Kruistogvaarders van die Tweede Kruistog het in Desember 1147 net buite die stad teen die Seldjoeke geveg.
Turkse tydperk
Die dorp is in 1304 verower deur Sasa Bey, ’n leëraanvoerder van Mentesje-prinsdom. Kort daarna is dit afgestaan aan die Aydinoglu-prinsdom, wat ’n sterk vloot gevestig het in die hawe van Ayasuluğ (die hedendaagse Selçuk, langs Efese). Ayasuluğ het ’n belangrike hawe geword van waar die vloot plundertogte na omringende gebiede uitgevoer het.
Die dorp het in die 14de eeu weer ’n kort tyd van vooruitgang beleef onder hierdie nuwe Seldjoekse heersers. Hulle het belangrike geboue gebou soos die İsa Bey-moskee, karavanserais en Turkse baddens (hamams).
In 1390 is hulle vir die eerste keer as leenmanne in die Ottomaanse Ryk opgeneem. Die Sentraal-Asiatiese kryger Tamerlane het die Ottomane in Anatolië in 1402 verslaan, maar die gebied is in 1425 weer in die Ottomaanse Ryk opgeneem ná ’n tydperk van onrus.
Efese is in die 15de eeu heeltemal verlaat en die nabygeleë Ayasuluğ is in 1914 hernoem tot Selçuk.
Efese was van die 50's n.C. ’n belangrike sentrum vir die vroeë Christendom. Van 52–54 n.C. het die apostel Paulus in die stad gewoon en met die gemeente gewerk. Hy het blykbaar ook sendingwerk in die omgewing georganiseer.[23] Paulus het aanvanklik, volgens Handelinge, in die Joodse sinagoge in Efese gepreek, maar ná drie maande het hy gefrustreer geraak met die houding van sommige Jode en sy basis verskuif na die saal van Tirannus. (Hand 19:9). Paulus het in ’n dispuut betrokke geraak met kunstenaars wat hul brood en botter verdien het met beelde wat hulle van Artemis gemaak en in die godin se tempel verkoop het (Hand 19:23–40). Tussen 53 en 57 n.C. het Paulus die brief 1 Korintiërs van Efese af geskryf (moontlik in die Paulustoring naby die hawe, waar hy vir ’n kort ruk gevange gehou is). Later, terwyl hy in Rome in die tronk was (omstreeks 62 n.C.), het hy die brief aan die Efesiërs geskryf.
Romeinse Asië word verbind met Johannes,[24] een van die belangrikste apostels. Die Evangelie volgens Johannes is moontlik in Efese geskryf, omstreeks 90–100.[25] Efese was een van die sewe stede wat in Openbaring aangespreek word (Op 2:1-7), wat daarop dui dat die kerk in Efese sterk was.
Twee dekades later was die kerk in Efese steeds belangrik genoeg om ’n brief van biskop Ignatius van Antiogië te ontvang (in die vroeë 2de eeu). Die kerk het sy steun toegesê aan Ignatius, wat na Rome geneem is om tereggestel te word.
Volgens ’n legende, wat vir die eerste keer in die 4de eeu deur Epiphanius van Salamis genoem is, het die Maagd Maria die laaste jare van haar lewe in Efese deurgebring. Die Efesiërs het dié aanname gegrond op Johannes se teenwoordigheid in die stad en Jesus se opdrag dat Johannes ná sy dood na Maria moet omsien. Epiphanius het egter daarop gewys hoewel die Bybel sê dat Johannes na Asië vertrek het, word nêrens genoem dat Maria saam met hom is nie. Hy het later gesê sy is in Jerusalem begrawe.[26] Sedert die 19de eeu word die Huis van die Maagd Maria, sowat 7 km van Selçuk af, deur sommige beskou as Maria se laaste woonplek. Dit is ’n belangrike attraksie vir Katolieke en toeriste, en ’n paar van die laaste pouse het dit al besoek.
Die Kerk van Maria naby Efese se hawe is in 431 gebruik vir die Eerste Konsilie van Efese, wat gelei het tot die veroordeling van Nestorius. ’n Tweede konsolie is in 449 in Efese gehou, maar weens die omstrede aard daarvan is dit ongeldig verklaar en besluite wat daar geneem is, is herroep. Dit het bekend geword as die "Rowersinode" omdat van die afgevaardigdes nie vrylik oor besluite kon stem nie.
Efese het die grootste versameling Romeinse ruïnes in die Oos-Mediterreense gebied. Net sowat 15% daarvan is opgegrawe. Die ruïnes wat sigbaar is, lewer ’n idee van die stad se oorspronklike glans.
- Die Celsus-biblioteek se fasade is getrou gerestoureer. Die biblioteek is aanvanklik in 125 gebou en is genoem na Tiberius Iulius Celsus Polemaeanus, ’n Romeinse konsul wat Grieks was.[27][28] Celsus het self vir die bou daarvan betaal[29] en is in ’n sarkofaag onder die gebou begrawe.[30] Die ingang is so gebou dat dit die biblioteek groter laat lyk het en die gebou kyk oos sodat die leeskamers die beste oggendlig kon kry. Daar was op ’n tyd 12 000 perkamentrolle.
- Die amfiteater oorheers die toneel in Hawestraat af; laasgenoemde lei na die toegeslikte hawe. Met plek vir 44 000 mense was dit een van die grootste buitelugteaters van die antieke wêreld.[31]
- Die Johannes-basilika is in die 6de eeu gebou onder keiser Justinianus I, op die plek waar die apostel vermoedelik begrawe is. Dit word nou deur Selçuk omring.
- Die Tempel van Artemis is een van die wonders van die antieke wêreld. Net een kolom daarvan is oor; dit is in die 1870's tydens opgrawings deur die Britse Museum ontdek. Stukke van die fries (wat voldoende is om op die oorspronklike grootte daarvan te dui) en ander klein vondste is verwyder. Sommige is na Londen geneem en ander na die Argeologiese Museum van Istanboel.
- Die Odeon was ’n klein onderdakteater[32] wat omstreeks 150 n.C. gebou is. Dit het plek vir 1 500 mense gehad en toneelstukke en konserte is daar gehou. Die boonste deel van die teater was versier met rooi granietpilare in die Korintiese styl.[33]
- Die Tempel van Hadrianus dateer uit die 2de eeu, maar is in die 4de eeu gerestoureer en is nou herbou uit die oorblywende argitektoniese stukke. Die reliëfwerk in die boonste seksies is nagemaak; die oorspronklike word nou in die Argeologiese Museum van Efese uitgestal. ’n Paar figure word daarop uitgebeeld, soos keiser Theodosius I, sy vrou en oudste seun.[34] Die tempel is uitgebeeld op die rugkant van die Turkse 20 miljoen-lira-noot van 2001–2005[35] en die 20-nuwelira-noot van 2005–2009.[36]
- Die Tempel van Domitianus (of Sebastoi) was een van die stad se grootste tempels.
- Die Graftombe/Fontein van Pollio is in 97 gebou ter ere van C. Sextilius Pollio, wat die Marnas-akwaduk gebou het. Dit het ’n halfronde fasade.[33][34]
- Daar was twee agoras, of vergadersale, een vir staats- en een vir algemene geleenthede.[37][38]
Efese was vermoedelik die stad van die Sewe Slapers. Volgens die verhaal van die slapers, wat deur Katolieke en Ortodokse Christene as heiliges beskou word en wat ook in die Koran genoem word,[39] is hulle vervolg vanweë hul geloof in God en het hulle eeue lank in ’n grot naby Efese geslaap.
Argeologiese navorsing dateer van 1863, toe die Britse argitek John Turtle Wood, onder borgskap van die Britse Museum, na die Tempel van Artemis begin soek het. Hy het in 1869 die sypaadjie van die tempel ontdek, maar omdat niks anders daarna gevind is nie, is uitgrawings in 1874 gestaak.
In 1895 het die Duitse argeoloog Otto Benndorf, gefinansier deur ’n skenking van die Oostenryker Karl Mautner Ritter von Markhof, uitgrawings hervat. In 1898 het Benndorf die Oostenrykse Argeologiese Instituut gestig, wat vandag ’n belangrike rol in Efese speel.[40]
Vondste in die stad word veral uitgestal in die Ephesos-museum in Wene, die Argeologiese Museum van Efese in Selçuk en die Britse Museum.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
