現今此主教座堂的名稱通常引亞美尼亞語稱為Անիի մայր տաճար（Anii mayr tačar）或引土耳其語稱為Ani Katedrali，[5]其意義皆為「阿尼主教座堂」。雖如此，歷史上則以亞美尼亞語稱其為Անիի Կաթողիկե（Anii Kat’oġike）。[6][7][b]座堂還有其他稱呼，其一為阿尼誕神女教堂[需要解釋]（亞美尼亞語：Անիի Սուրբ Աստվածածնի եկեղեցի，羅馬化：Anii Sowrb Astvaçaçni ekeġec』i，[c][1][9]土耳其語：Meryem Ana Katedral，[10]英語：Holy Mother of God Church of Ani），其一為阿尼大教堂（亞美尼亞語：Մեծ Կաթողիկե，羅馬化：Meç Kat』oġike，[11]土耳其語：Büyük Katedral，[12][13][14]英語：Great Cathedral, the）。
座堂之錐形穹頂上原矗立有銀質的十字架，堂內則懸有斯姆巴特二世自印度購來的水晶枝形吊燈。1010年代，卡托利科斯薩爾基斯一世（英語：Sarkis I of Armenia）在任期間，座堂旁側建立起獻予以里普西梅為首之眾童貞修女的陵墓，築於從瓦加爾沙帕特（埃奇米阿津）攜來的殉道修女之部分遺骸上。[26]1040年代至1050年代座堂東西牆上留下銘文記錄城市工程，諸如修復城牆、安裝水管及減輕阿尼居民之稅負等等。[1]
自1996年起阿尼由世界建築文物保護組織（英語：World Monuments Fund）（WMF）列入世界建築文物保護計劃中。[59]2011年5月，WMF組織會同土耳其文化部發起保護項目，由美國國務院下轄之文化保護大使基金（英語：Ambassadors Fund for Cultural Preservation）資助，[60]着力保存主教座堂及其附近的贖世主教堂。[61]在此計劃之前，座堂周圍已裝有鋼製框架，保護其開裂的砂岩牆壁不致坍落。[59]WMF表示其將與在土耳其的合作組織Anadolu Kültür為座堂的「加固與保護」而效力。[62]土耳其文化部部長埃爾圖魯爾·居納伊（英語：Ertuğrul Günay）發布聲明，稱「給予曾經輝煌的建築，比如阿尼主教座堂和其他教堂，它們的遺蹟以新生，我們希望這樣可以為這一片地區帶來新的經濟機遇。」[61][63]亞美尼亞官員對此報以懷疑態度。[64]據亞美尼亞古蹟遺址保護協會（ICOMOS-Armenia）主席加吉克·久爾江（Գագիկ Գյուրջյան，羅馬化：Gagik Gyowrǰyan）的說法，土方文化部駁回了Anadolu Kültür組織和亞方所達成之在修復工作中引進亞美尼亞專家的初步協議。Anadolu Kültür理事長奧斯曼·卡瓦拉則言亞土雙方缺乏正式的雙邊關係，這一情況可能使得亞美尼亞專家置身項目之中受到阻礙。在2011年所作一次採訪中，卡瓦拉表示項目預估獲投一百萬美元款項，計劃於2012年開始，四年內結束。[65]建築師亞武茲·厄茲卡亞（Yavuz Özkaya）曾參與在阿尼開展的項目工程，於2014年3月其說明項目進展，指主教座堂之保護與修復已經完成研究，業已開始實行。有關的工作包括清理屋頂、於西牆南牆之間分裂處安裝臨時架構、加固工作、以適當方式補全屋瓦，以及採取預防措施。[66]
阿尼主教座堂為一座帶有穹頂的集中式巴西利卡建築。[f]建築史學家理查德·克勞特海默（英語：Richard Krautheimer）在其著作中認為其平面布局源出7世紀亞美尼亞的建築物塔林主教座堂，二者間區別甚小。[73]穹頂由帆拱支撐，而「矗立於四個筒形拱頂之上，拱頂往上抬起，形成十字架形的平面，頂部作成人字形屋頂。」於座堂內部，「不與牆體連附的支墩將空間劃分為三個廊道（英語：Aisle#Church_architecture），其間的中殿以東側的半圓形後殿（apse，後徑譯為「後殿」）為盡頭，兩邊是二層高的側禮拜堂。」[74]藝術史學家西拉爾皮·德爾涅爾謝相（英語：Sirarpie Der Nersessian）提出座堂的內部「通過比例的和諧」而顯得氣魄雄偉，又補充道「假連拱帶着修長的柱子與華飾的拱，門窗的周圍雕刻着精巧交織的圖樣，這些都增進了外觀的美。」[75]
阿尼主教座堂長34.3米，寬24.7米，[a]原高38米，[4]當時為阿尼第二高的建築，次於高50米的加吉卡申（Գագկաշեն，羅馬化：Gagkašen或Գագիկաշեն，羅馬化：Gagikašen）教堂。[6]以亞美尼亞建築的標準觀之，座堂實屬巨構。[9]建築史學家穆拉德·哈斯拉強表示，座堂相對龐大的體量及富麗的裝飾即象徵了巴格拉提德王朝治下亞美尼亞國家地位的復興。[1]克里斯蒂娜·馬蘭奇則提出其自稱為「極其試探性的」假說，猜想主教座堂相對較大的規模或許為「梯里達底對廣闊的連續空間之記憶的反映」，這一「廣闊的連續空間」正屬於君士坦丁堡的聖索非亞大教堂，梯里達底主持過其穹頂的修復工作。[78]然而以歐洲的標準衡量，座堂則顯得小，英國旅行家H·F·B·林奇（英語：H. F. B. Lynch）即如此描述，其又寫道：「雖然如此，它仍是一座莊嚴的建構。它帶着那人無法定義的質與美留下的印記，能讓觀者心中升起一陣歡悅的震顫，幾無例外。」[79]意大利人路易吉·維拉里（英語：Luigi Villari）曾旅行高加索地區，在其1906年所著書籍中記載：「從遠處看它似乎不過平平是個長方形的房子，建築上不帶多的裝飾。但是走近細細觀察，就確實能看出這座建築物是真有非常的美麗，有最完備的比例。」[80]
學者馬丁·康韋（英語：William Martin Conway）認為亞美尼亞馬爾馬申修道院的主堂（推定建於988年－1029年間）即為阿尼主教座堂的縮微仿建。[88]理查德·克勞特海默則在書中述及馬爾馬申的教堂同阿尼主教座堂的外牆皆「以假連拱環環相鏈，假連拱之下由纖細的小柱支撐，柱子或成單，或結對。」[73]不過這兩座教堂之間在結構上也存在顯著的差異。[89]建築師斯捷潘·姆納察卡尼揚（英語：Stepan Mnatsakanian）即提到二者相似之處只限於外部裝飾，其平面設計明顯有別。[90]
Եկեղեցու ներսի այդպիսի լուծումը, հատկապես մույթերի՝ ջլաղեղների նմանությամբ մասնատումը XII–XIV դդ. դարձել են Արմ. Եվրոպայում ձևավորված ու տարածված գոթական ճարտարապետության բնորոշ հատկանիշները: 中譯：這些元素，其中尤以用肋的形式建造的飛扶壁（「飛拱」）為甚，正是哥特式建築的共同特徵，這一式樣在西歐是從十三四世紀起源傳播的。[1]
Petrosyan, Sargis; Petrosyan, Lusine. Անին և Երվանդունիները，「阿尼与亚美尼亚的奥龙特王族」. Research Papers (Shirak Armenology Research Center - National Academy of Sciences of Armenia). 2014, (14): 27 [2021-09-27]. （原始內容存檔於2017-01-08） （亞美尼亞語）. Անիում Սուրբ Աստվածածնի պաշտամունքի մասին է խոսում այն փաստը, որ քաղաքի ամենաբարձր շինությունը' Մայր տաճարը (Կաթողիկե եկեղեցին), ձոնված Էր նրան:
Matevosyan, Karen. Արուճի և Թալինի պատմության էջեր，「阿鲁奇与塔林的历史」. Etchmiadzin. 2009, 65 (1): 52 [2021-09-27]. （原始內容存檔於2020-08-02） （亞美尼亞語）. Եկեղեցիներին տրվող «Կաթողիկե» անունն ունի երկու նշանակություն՝ գմբեթավոր և գլխավոր։ Այդպես են կոչվել էջմիածնի Մայր տաճարը, Դվինի կաթողիկոսարանի եկեղեցին, ավելի ուշ՝ Անիի Մայր տաճարը։
Erzeneoğlu, Abdulkadir. Ani Harabeleri, günümüzde yeterince tanınmadı. Cihan News Agency. 2012-04-26 （土耳其語）. ... 1001 yılında yapımı tamamlanan Büyük Katedral yani Fethiye Cami ... 中文大意：「……大教堂，即費特希耶清真寺，其完工於1001年……」[失效連結]
Hacikyan, Agop Jack; Basmajian, Gabriel; Franchuk, Edward S.; Ouzounian, Nourhan. The Heritage of Armenian Literature: From the sixth to the eighteenth century. Detroit: Wayne State University Press. 2002: 183. ISBN 978-0-8143-3023-4.
Piltz, Elisabeth. From Constantine the Great to Kandinsky: Studies in Byzantine and Post-Byzantine Art and Architecture. Archaeopress. 2007: 24. ISBN 978-1-4073-0104-4. 阿尼帶有穹頂的主教座堂由著名建築師梯里達底建起，其人曾修復君士坦丁堡聖索非亞大教堂坍塌的圓頂，斯姆巴特二世國王於989年死前不久委其以任務，以應其繼任者加吉克一世國王的統治。[需要解釋]
Historic City of Ani. UNESCO. 2012. （原始內容存檔於2016-07-12）. 阿尼主教座堂是該地區最重要的建築之一。此建築由亞美尼亞王斯姆巴特·巴格拉圖尼二世委命，而在其繼任者之妻卡特拉尼德王后主持下於1001年竣工。其建築師梯里達底也參與了君士坦丁堡聖索菲亞大教堂穹頂的修復工作。
Kazaryan, A.; Mikhaylov, P. Ани，「阿尼」. Orthodox Encyclopedia Volume II. Russian Orthodox Church: 433–434. 2009-03-03 [2021-09-27]. （原始內容存檔於2021-11-07） （俄語）. Кафедральный собор А. (989–1001, наос 22´ 34 м, зодчий Трдат), 4-столпный крестово-купольный храм, построен при католикосе Хачике I Аршаруни. 中文大意：阿尼主教座堂（989年－1001年，其內殿為22×34米，建築師為梯里達底）為一具有四支柱的十字形穹頂教堂，在哈奇克一世阿爾沙魯尼（Խաչիկ Ա Արշարունի，羅馬化：Xačik A Aršarowni）在任期間建造。
Talbot Rice, David. The Appreciation of Byzantine Art. Oxford University Press. 1972: 179. 阿尼主教座堂，一座帶有尖券和中央穹頂的縱向石造建築，建於1001年前後，其內部在每個角落都驚人地顯示出哥特特徵，還有其他眾多同樣密切相似之處可供援引。
Stone, Nira; Stone, Michael E. The Armenians: Art, Culture and Religion. Chester Beatty Library. 2007: 48. ISBN 978-1-904832-37-9. The cathedral in Ani was completed in ad 1001.
Matevosyan, Rafayel. Անին արքունի աթոռանիստ և մայրաքաղաք，「作为王家居所及都城的阿尼」. Lraber Hasarakakan Gitutyunneri. 1978, (5): 93–94 [2021-09-27]. （原始內容存檔於2021-05-17） （亞美尼亞語）. Սմբատ Բ ֊ն սկիզբ դրեց նոր կաթողիկեի կառուցմանը Անիում, որը ավարտվեց 1001 թ.՝ Գագիկ Ա֊ի օրոք։ Այսպիսով կաթողիկոսարանը տեղափոխվեց մայրաքաղաք, որտեղ կենտրոնացավ թե՛ աշխարհիկ և թե՛ հոգևոր գերագույն իշխանությունը: 中譯：斯姆巴特二世開始在阿尼建造一座新的主教座堂，而在加吉克二世治下的1001年竣工。由此（亞美尼亞使徒教會的）教座[需要解釋]移到都城，其處遂匯集了世俗和宗教兩邊的最高統轄。
Barseghian, Lavrenti. Կրկին անգամ Անի-Երերույք պատմա-հնագիտական միջազգային արգելոց կազմակերպելու հարցի շուրջ，「再谈阿尼-耶烈鲁伊克国际历史考古保护区的组织」. Issues of the History and Historiography of the Armenian Genocide. 2003, (8): 7 [2021年9月27日]. （原始內容存檔於2017年1月8日） （亞美尼亞語）. Նախնական տվյալների համաձայն 1988թ. դեկտեմրերի 7-ի երկրաշարժից մեծապես տուժել է հայ ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկը' Անիի Մայր տաճարը, որը կառուցվել է 1001 թվականին: Փլուզվել է տաճարի հյուսիս-արևմտյան անկյունը, որի հետևանքով խարխլվել է ամբողջ կառույցը և եթե անհրաժեշտ վերանորոգման և ամրացման աշխատանքներ չձեռնարկվեն, ապա մոտ ապագայում ավերակի կույտի կվերածվի դեռևս կանգուն եկեղեցին: 中譯：根據初步的信息，建於1001年的阿尼主教座堂，亞美尼亞建築的一大傑作，在1988年12月7日的地震中大受毀壞。其西北角已經崩塌，由是整個結構遭到了破壞。如不進行必要的修復和加固，教堂將會坍塌。
Wharton, Alyson. The Architects of Ottoman Constantinople: The Balyan Family and the History of Ottoman Architecture. I.B. Tauris. 2015: 62. ISBN 978-1-78076-852-6.
Krautheimer, Richard. Early Christian and Byzantine Architecture. Penguin Books. 1965: 234. 外牆覆蓋有雕刻作裝飾，如同阿赫塔瑪爾的教堂那樣；又或者其如同阿尼和馬爾馬申（986年－1029年）的大教堂那樣以假連拱環環相鏈，假連拱之下由纖細的小柱支撐，柱子或成單，或結對……戈沙萬克建於928年－953年的修道院和阿尼建於989年－1001年的主教座堂都運用了塔林主教座堂的平面設計，只有小的區別。
Kazaryan, Armen. The "Classical" Trend of the Armenian Architectural School of Ani: The Greco-Roman Model and the Conversion of Medieval Art. Torlone, Zara Martirosova; Munteanu, Dana LaCourse; Dutsch, Dorota (編). A Handbook to Classical Reception in Eastern and Central Europe. John Wiley & Sons. 2017: 533. ISBN 978-1-118-83271-4.
Buxton, David Roden. Russian Mediaeval Architecture with an Account of the Transcaucasian Styles and Their Influence in the West. Cambridge University Press. 1937: 90–91.
Conway, Martin. Churches of northern Armenia. Country Life. 1916-02-19, 39: 247. .……亞歷山德羅波爾附近馬爾馬申已成廢墟的女修道院……教堂（建於988年－1029年間）是阿尼主教座堂的縮微仿建，不過其穹頂有多座山牆，與當時普遍的情況相合。
Wolańska, Joanna. The Designs of Józef Mehoffer for the Armenian Cathedral in Lvov (1907–1913): Circumstances, Sources of Inspiration and Execution. Artibus et Historiae. 2010, 31 (62): 189–231. JSTOR 25822481.
Kite, Stephen. 'South Opposed to East and North': Adrian Stokes and Josef Strzygowski. A study in the aesthetics and historiography of Orientalism. Art History. 2003-09, 26 (4): 505–533. doi:10.1111/j.0141-6790.2003.02604002.x.
Stewart, Cecil. History of Architectural Development: Early Christian, Byzantine and Romanesque Architecture. Longman. 1959: 80. 亞美尼亞建築最為重要的範例可在都城阿尼找到，其中最重要的是為主教座堂……此建築最吸引人的特色在於其尖券與拱頂，以及柱子成簇或者結對的式樣，這種式樣是哥特風格的。
Garsoïan, Nina G. Sirarpie Der Nersessian (1896–1989). Damico, Helen (編). Medieval Scholarship: Biographical Studies on the Formation of a Discipline: Religion and Art. Routledge. 2015: 300. ISBN 978-1-317-77636-9.，引自Der Nersessian. Armenian Art. 1977: 101.
Der Manuelian, Lucy. Ani: The Fabled Capital of Armenia. Cowe, S. Peter (編). Ani: World Architectural Heritage of a Medieval Armenian Capital. Peeters: Leuven Sterling. 2001: 7. ISBN 978-90-429-1038-6.
General Outlook. Turkey Weekly Macro Comment. Yapı Kredi Bank, Strategic Planning and Research Section: 2–3. 2010-10-11 [2016-07-14]. （原始內容存檔於2014-01-22）.
Maranci, Christina. The Architect Trdat: Building Practices and Cross-Cultural Exchange in Byzantium and Armenia. Journal of the Society of Architectural Historians. 2003, 62 (3): 294–305. JSTOR 3592516. doi:10.2307/3592516.
Watenpaugh, Heghnar Zeitlian. The Cathedral of Ani, Turkey: From Church to Monument. Mohammad, Gharipour (編). Sacred Precincts: The Religious Architecture of Non-Muslim Communities Across the Islamic World revised. Brill Publishers. 2014b: 460–473. ISBN 978-90-04-28022-9. doi:10.1163/9789004280229_027.
西立面
內部觀
南立面細部
西立面及南立面，其後為贖世主教堂
