גאט

לויט מאָנאָטעיסטישע גלויבונגען, גאט איז דער איבערנאטורלעכער הערשער אויף דער וועלט. אין די לעצטע צוויי טויזנט יאר איז גאר פארשפרייט געווארן די געדאנק (בעיקר דורך די קריסטן און די מוסולמענער) אז עס איז נישט דא מער ווי איין גאט (מאנאטעיזם) וואס הערשט איבער אלעם (וואס האט זיך אנגעהויבן ביי די יידן).

דאָס העברעיִשע וואָרט פֿאַר יהוה, דער גאָט אין ייִדישקייט, אויך גערופן טעטראַגראַממאַטאָן

דער יידישער גאט

דער יידישער גאט ווערט גערופן מיט פארשידענע נעמען. אין חומש ווערט ער אפט גערופן אלהים, אדוני, י-ה-ו-ה, י-ה-ו-ה אלהים, אל שדי. אין אידיש ווערט ער גערופן גאט, אייבערשטער, באשעפער, הקב"ה, רבש"ע, און אין ענגליש ווערט ער אפט גערופן דורך פרומע יידן השם. ע"פ קבלה איז דא אן אומצאליגע סומע פון צירופי שמות וואס זענען נעמען פון גאט.

אידן גלייבן אז ער האט באשאפן די וועלט און פירט עס.

פארצייטנס זענען געווען אזעלעכע וואס האבן געגלויבט אז גאט איז אן אביעקט וואס איז געמאכט פון סטאַטוען, אדער זענען געווען אזעלכע וואס האבן געדינט די זון לבנה און די שטערן אד"ג, אזעלעכע רעליגיעס רופן יידן עבודה זרה. אברהם אבינו האט אנטפלעקט א נייעם באגריף וואס ערקלערט אַז גאט איז א אומבעקאַנטן העכערע באגריף.

אידן זאגן נישט ארויס דעם נאמען "גאט" צוליב שעצונג און הייליגקייט. ווי אויך איז דא וואס שרייבן עס נישט אראפ נאר אויב דער פּאַפּיר אויף וואס מען שרייבט דאס ווערט אוועק געלייגט און אפגעהיטן. אנשטאט'ס דעם שרייבן זיי "ג-ט".

צווישן די יידן זיינען דא פארשידענע אופנים אין דער אמונה אין גאט. אין פאריגע צייטן זענען געווען אסאך יידן (איינשליסנדיק אסאך גדולי ישראל) וואס האבן געגלויבט אז גאט האט א פיזישן קערפער. דער רמב"ם שרייבט גאר שארף אנטקעגן דער שיטה.

קבלה, און ספעציעל ווי ערקלערט דורך חסידות, שליסט איין אין דאס גלויבן אין גאט גלויבן אז ער איז דער איינציגער מציאות אויפ'ן וועלט. דער דאזיגער שיטה האט ארויסגערופן א שארפע התנגדות פון אנדערע קרייזן וואס האבן געמיינט אז דורך דעם קען מען אנקומען צו כפירה און עבודה זרה, מיינענדיק אז דער גאנצער וועלט איז גאט, און דערום קען מען דאווענען צו יעדער בוים און שטיין.

דער קריסטליכער גאט

די קריסטליכע רעליגיע איז באזירט אויף דער יידישער, אבער מיט פארשידענע ענדערונגען. קאטאליקן גלייבן אז דער איין איינציגער גאט באשטייט פון דריי טיילן: דער פאטער, דער זון, און די הייליגער גייסט. זיי גלייבן אז גאט האט אראפגעשיקט א חלק פון זיך צו לעבן אויף דער וועלט ווי א בשר ודם און צו ליידן ייסורים וואס וועלן זיין א כפרה פאר אלע עבירות וואס מענטשן באגיין. זיי גלייבן אז יעזוס איז גע'הרג'עט געווארן אלס א קרבן, און ווער עס גלייבט אין אים איז פארזיכערט מחילה וסליחה און א חלק אין עולם הבא. זיי האלטן אז כאטש א גאט איז א גייסט און פירט מיט אלעס אהן, אבער דער צווייטער חלק פון גאט האט זיך נישט געוואלט העלפן און האט אנדערש געוואלט ליידן יסורים, מען זאל איהם פייניגען און אומבערעגען כדי צו זיין א כפרה פאר אלע מענטשן.

דער איסלאמישער גאט

דער איסלאמישער גאט איז מער ענדליך צו די יידישע ווי די קריסטליכע. זיי גלייבן אז גאט איז נאר איין גאט, און אז יעזוס און מוכאמאד זענען געווען נביאים. זיי האלטן אויף פון די יידישע נביאים און פון חלקים פון דער יידישער תורה, אבער זיי האלטן אז די תורה וואס יידן האבן היינט איז פארדרייט געווארן דורך די יידן.

אבער סיי די קריסטליכע גלויבן און ווי אויך די איסלאמישע גלויבן זענען ביידע באזירט אויף די יידישע גלויבן.

דער כנען'ישער גאט

די כנענים האבן געגלייבט אז די גאט "אל" איז די גאט פון אלע געטטער, און אז ער וואוינט אויף די שפיץ פון א בארג אין מדבר. זיין ווייב האט געהייסן אשרה, און זיי האבן געהאט א זוהן בעל וואס האט שפעטער מורד געווען אין זיין טאטע.

באציאונג מיט גאט

דער גרונט פון אלע רעליגיעס און איבערהויפט פון דער תורה, איז צו קענען גאט, אויף אזוי שטארק און ווייט אז מ'זאל אים נאכאנאנד ליבן, און פארכטן.

פארוואס מענטשן גלייבן אין גאט

לאגישע באווייזונגען

קאסלאמאגישע ארגומענט ערקלערט אז עס מוז זיין א ערשטע סיבה צו דער באשטאנד* (עלכ"פ אזוי האט אויסגעקוקט פאר נישט לאנג צוריק ווען מיר האבן נאכנישט געוויסט אזוי פיל, אין מיר זענען נאכנישט געווען אזוי פארגעשריטן)

אנדערע סיבות

• אמונה פשוטה: דאס מיינט גלייבן אין גאט ווייל מען פילט אים פאקטיש אין הארץ, און נישט ווייל מען האט באווייזן.
• נסים: ס'דא מענטשן וואס גלייבן אין גאט ווייל זיי האבן געזעהן נסים^[1].
• טראדיציע: די גלויב אין גאט ווערט איבערגעגעבן פון עלטערן צו קינדער, און די עלטערן האבן עס איבערגענומען פון זייערע עלטערן, און אזוי ווייטער ביז די מענטשן וועלכע האבן אליינס געזען די אנטפלעקונג פון גאט, וואו למשל ביי מתן תורה.

פארוואס מענטשן גלייבן נישט אין גאט

• עס געשען גאר אסאך פאסירונגען אין נאטור ווי גלייך עס וואלט נישט געווען א גאט. ווי צום ביישפיל אומשולדיגע קינדער וואס ווערן גע'הרג'עט אדער געפייניגט דורך אנדערע מענטשן און דורך "חסרונות" אין טבע ווי למשל ערד ציטערנישן. די גלויביגע אבער, זעען דערין נאך א באווייז אויף גאט, וויבאלד די טבע אליין איז אומפארשטענדליך מוז זיין אז עס איז דא א גאט וואס פירט די טבע העכער פון מענטשליכן פארשטאנד.
• אלטערנאטיווע טעאריעס: מען קען אויסלייגן די ביינער פון אלע חיות און מענטשן וואס האבן נאר אמאל עקזיסטירט און וואס עקזיסטירן היינט, און מערקן די ענדליכקייט פון איינס צו די אנדערע, און ווייזן אז זיי האבן געקענט געבארן ווערן איינע פון די אנדערע. (זעה אויך עוואלוציע) וועגן דעם גלייבן געוויסע מענטשן אז עס האט נישט אויסגעפעלט א באשעפער צו באשאפען די חיות אדער דעם מענטש. די וואס גלויבן זאגן אבער, אז די טעאריע איז נאר מסביר וויאזוי פון איינס קען ווערן נאך איינס, אבער דער ערשטער האט דאך נאר גאט געקענט באשאפן.
• ס'דא מענטשן וואס גלייבן נישט אין גאט, צוליב זייער אויפברענגונג - מען האט זיי קיינמאל נישט אויסגעלערנט אז עס איז דא א באשעפער.

סארטן אמונות

• מאנאטעיזם
• אגנאסטיציזם
• אטעיזם
• טעיזם

נעמען פון גאט

• הקב"ה: הייליגער געלויבט איז ער.
• באשעפער: באשאפן אלע באשעפענישן
• אייבערשטער: ער איז פון אויבן
• רבנו של עולם: הער פון די וועלט
• אלמעכטיגער: מאכט איבער ענערזשי
• מקום: ער געפינט זיך אויף יעדן ארט

רעפערענצן

1. ווי עס שטייט ביי קריעת ים סוף: "ויאמינו בה'"