From Wikipedia, the free encyclopedia
Jose Protasio Rizal Mercado y Alonso Realonda (Hunyo 19, 1861 – Disyembre 30, 1896, Bagumbayan) amo an usa ka nasodnon nga bayani han Pilipinas ngan ginpaparayaw han lahi Malaya. Kilala hiya nga polymath ngan nationalista, naging paragsurat para ha La Solidaridad ngan miyembro han Filipino Proganda Movement nga ipinaglalaban an karapatan han mga Pilipino.
| José Rizal | |
|---|---|
 | |
| Natawo |
José Protacio Rizal Mercado y Alonzo Realonda Hunyo 19, 1861[1] Calamba, Laguna[1] |
| Namatay |
Disyembre 30, 1896 (edad 35)[2] Bagumbayan, Manila[2] |
| Hinungdan han pagkamatay | Ginbitay pinaagi hin pagpusil |
| Mga monumento |
Rizal Park, Manila Calamba, Laguna |
| Nasyonalidad | Filipino |
| Mga lain nga ngaran | Pepe[3][4] |
| Alma mater | Ateneo Municipal de Manila, University of Santo Tomas, Universidad Central de Madrid |
| Katig-uban | La Solidaridad, La Liga Filipina |
| Naimpluwensiyahan ni/han | Paciano Rizal |
| Relihiyon | Katolisismo Romano |
| (Mga) asawa |
Josephine Bracken (1896) [5] |
| Mga anak | Francísco Rizal y Bracken (namatay katapos matawo) |
| Mga kag-anak |
Francisco Mercado (amay) Teodora Alonso (iroy) |
Pirma | |
Ipinanganak hi Rizal ha Calamba,Laguna, kanda Francisco Mercado ngan Teodora Alonso. Mayada hiya siyam nga kabugtuan nga kababayin-an ngan usa nga lalaki. Tag-iya hin hacienda ngan umahan nga ginbabantayan hin mga padi nga Dominikano an iya kag-anak. Gin-angkon han pamilya an apelyido nga Rizal han 1849, tungod han balaud nga kinihanglan balyuan an mga apelido han mga katawhan nga iginpasamwak ni Gobernador Heneral Narciso y Claveria Zaldua para han tinuig nga census.
Bata pala, makikit-an na an pagka-abtik ni Rizal. Ha edad nga 3, memoryado na ni Rizal an alpabeto nga igintututdo han iya nanay. Ha edad nga 5, nakakabasa na hiya ngan nakakasurat. Han iya pag-iskwela ha Ateneo Municipal de Manila, ginsagdunan hiya han iya magurang nga hi Paciano nga diri gamiton an 3 nga apelyido nga nakumpleto han iya ngaran ha hadlok nga mahiupod ha kasamukan hi Rizal tungod han koneksiyon ni Pasyano ha Gomburza. Nabag-o man an iya ngaran, sumikat la gihapon hi Rizal tungod han mga durudilain nga kompetisyon nga iya gin-apihan ngan gin-daogan. Waray nag-iha, nagsusurat na hi Rizal hin mga siday ngan nobela ha durudilain nga lengguwahe.[6]
Naging estudyante ni Justiniano Aquino Cruz ha Biñan, Laguna hi Rizal bag-o hiya bumalhin ha Manila. Tungod han hangyo han iya tatay, nag-eksamin hi Rizal para makasulod ha Collegio de San Juan de Letran pero waray nag-iha, bumalhin hiya ha Ateneo Municipal de Manila ngan grumadwar nga sobresaliente o maabtik. Nagpadayon hiya pag-iskuwela ha Ateneo Municipal de Manila para makakuha hin land surveyor ngan assessor's degree. Nag-iskuwela gihapon hiya ha University of Santo Tomas [7] para han iya preparatory course in law. Pagkatapos hibaro nga nabubuta na an iya nanay, bumalhin hiya Optalmolohiya.
Nagpadayon pag-iskuwela hi Rizal ha iba nga mga nasyon. Ha 1882, nag-istudyo hiya hin medisina ha Universidad Central de Madrid ngan nakakuha hin Licentiate in Medicine. Nag-atender gihapon hiya hin mga diskusiyon hiunong hin medisina ha University of Paris ngan University in Heidelberg.
Tungod han iya paglilibot ha Asya ngan ha Europa, nahibaro hiya pagyakan hin 22 nga durudilain nga lengguwahe. Upod ha 22 an Arabic, Catalan, Chinese, English, French, German, Greek, Hebrew, Italian, Japanese, Latin, Malayan, Portugese, Russian, Sanskrit, Spanish, Tagalog, ngan mga lokal nga lengguwahe ha Pilipinas. Kilala gihapon hi Rizal nga arkitekto, doktor, maestro, manunurat, paragtukar, parag-uma, pintor, propagandista, siyentista, ngan sosyolohista.
An kinabuhi ni Rizal an pinaka-dokumentado ha mga Pilipino han 19th Century tungod han kadamo han mga iya nasurat nga papel ngan mga nasurat gihapon nga istorya tungkol ha iya. Halos an bug-os niya nga kinabuhi an nakadokumento, tungod gihapon kay damo an iya mga diary tikang han iya pagkabata hasta han iya pagka exile ha Dapitan. Bisan damo an mga nakasurat nga dokumento tungkol ha iya, nagkukuri la gihapon an mga manunurat kay pabalyo-balyo hin lengguwahe nga ginagamit hi Rizal ha iya mga sinurat. Kaurogan han mga pinagkuhaan han impormasyon an iya diary han bumiyahe hiya ha durudilain nga nasyon ha Asya ngan Europa, upod na gihapon an iya biyahe ha America ngan Hong Kong.
Han nakadto hiya Europa, naging parte han Propaganda Movement, nga nahingyap hin pagbabag-o. Ginsurat niya an iya una nga nobela, an Noli Me Tangere (Touch Me Not/ The Social Cancer) nga nagpapasabot ha mga nagbabasa han korapsiyon han mga Espanyol, labis na an mga kapadian, Iginbawal an libro ha Pilipinas, pero may mga kopya nga pasekreto ginpasamwak. Tungod hini nga nobela, gindakop hin mga pulis hi Rizal han iya pagbalik han 1887.
Bumalik hi Rizal ha Europa ngan nagpadayon pagsurat han iya sunod nga nobela an El Filibusterismo(The Reign of Greed). Nagsurat gihapon hiya para ha La Solidaridad , an diyaryo han Propaganda. Ipinaglaban ni Rizal an patas nga pagtrato ha mga Pilipino ngan Espanyol, pagpaubos han posisyon han mga kapadian ha nasud, ngan representasyon para ha mga Pilipino ha korte han Espanya. [8]
Bumalik hi Rizal ha Pilipinas han 1892 tungod kay natuod hiya nga kailangan han iya presensiya para makahimo hiya hin pagbabag-o. Bisan igindidiri han La Liga Filipina (Philippine League) an bayolente nga pamamaagi para matalwas, ginpreso la gihapon hi Rizal ha Dapitan hin 4 ka tuig. Ha iya 4 ka tuig ha Dapitan, bumulig hiya ha mga may sakit ngan nangangailangan. Damo an problema han komunidad ha Dapitan. Waray nira kuryente, suplay hin tubig, ospital, iskuwelahan, ngan makaluma an ira pamamagi hin pag-uma. Ha iya 4 ka tuig, iya gin tag usa-usa pag sugpo hini nga mga problema.
Han 1895, naghangyo hi Rizal nga aprubaran an iya plano nga mangalayon ngan bumiyahe ha Cuba. Na-aprubaran man an iya hangyo, pag Agosto 1896, nadakop an usa nga katipunan, hi Andres Bonifacio. Bisan waray koneksiyon hi Rizal ha Katipunan, pinag suspetiyahan la gihapon hiya han gobyerno ngan gindakop. Pagkatapos han show trial, ginpatawan hin sedisyon ngan pagtataksil ha bayan. Ginbitay hi Rizal han December 30, 1898 ha Bagumbayan (Luneta Park), han 35 anyos hiya. Tungod han pagpatay kan Rizal, mas dumamo an mga pag-aalsa laban han mga Espanyol. Nawara an impluwensiya han Espanya han 1898, pero naging malaya la an Pilipinas pagkatapos pa han World War 2.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
