From Wikipedia, the free encyclopedia
An Beijing (kaluwas /beɪˈdʒɪŋ/ o /beɪˈʒɪŋ/ han Iningles; Tsinino: 北京; pinyin: Běijīng, IPA: [pèɪtɕíŋ] ; Wade-Giles: Pei3ching1 o Pei3-ching1) (ginkikilala gihapon ha ngaran nga Peking (/piːˈkɪŋ/ o /peɪˈkɪŋ/) ngan agsob ginsusurat gihapon nga Pekin) amo in uska metropolis ha Amihanan Tsina ngan amo an ulohan han Kanan Katawhan Republika han Tsina. Gindudumara komo uska munisipyo ha ilarom han direkta nga pamumuno han sentro nga kagamhanan, an Beijing in ginsasapitan han lalawigan han Hebei ha amihanan, katundan ngan salatan ngan gutiay nga bahin ha sinirangan, ngan ginsasapitan liwat han munisipyo han Tianjin ha salatan-sinirangan. An Beijing in usa ha uupat nga hinungdanon nga hadton-ulohan han Tsina.
Beijing 北京 | |
|---|---|
|
Direkta nga pinamumunuan nga munisipyo | |
| Munisipyo han Beijing · 北京市 | |
 Libot tikang igbaw patoo: Tiananmen, Templo han Kalangitan, Sawang han Beijing, ngan Beijing Nasodnon nga Stadium | |
 Kahimutangan han Munisipyo han Beijing ha sulod han Tsina | |
| Nasod | Kanan Katawhan Republika han Tsina |
An Beijing in ginbahin ngadto ha 16 nga urbano ngan suburbano nga mga distrito ngan duha nga rural nga mga condado. Ini in sentro han panakayan, ngan dosedosena nga mga riles, dalan ngan agianan hin mga awto in naagi ha syudad. Ini liwat an karadtoan han dirudilain nga mga langyawanon nga nanlulupad nga mga sarakyan nga naabot ha Tsina. An Beijing ginkikilala nga sentro han politika, pag-aram ngan kultura han Kanan Katawhan Republika han Tsina, samtang an Shanghai ngan Hong Kong liwat an nangunguna ha ekonomiya. Ini nga dakonbungto in nagpamulay han 2008 Pauyag Olimpiko.
Gutiay la nga mga syudad ha kalibutan labot la han Beijing in nahimo komo sentro han politika ngan kultura han lugar nga sugad kadako han Tsina, nga sugad kahilaba nga panahon. An Encyclopædia Britannica in nag-asoy ha Iningles nga ini in "uska giuupayi nga syudad han kalibutan" ngan nag-asoy nga an syudad in kalakip han kasaysayan han Tsina ha linmabay nga mga siglo; gutiayay la nga mga dagko nga balay o istruktura ha Beijing an waray bisan guti nga nasodnon nga pakahinongdanon. An Beijing in ginkikilala han iya mga palasyo, mga templo, ngan dagko nga mga bato nga bungbong ngan ganghaan. An iya mga bahandi nga arte ngan mga unibersidad in naghihimo ha syudad nga sentro han kultura ngan arte ha Tsina.
It "Beijing" may kasirigngon nga "Ulohan ha Amihanan", nga amo gihapon an nahigaraan ha Sinirangan Asya kun diin an mga ulohan nga syudad in gintatawag ha sugad nga pagngaran. Sugad liwat an pagngaran ha syudad han "Nanjing, Tsina", nga may kasirigngon nga "ulohan ha salatan"; Tokyo, Hapon, ngan Đông Kinh, nga ha pagkayana amo an Hanoi, Vietnam na, ini nga duha may kasirigngon nga "ulohan ha sinirangan"; sugad liwat han Kyoto, Hapon, ngan Gyeongseong (京城; nga ha pagkayana amo an Seoul, Korea, nga duha may pagkayano nga kasirigngon nga "ulohan".
Peking an ngaran han syudad sumala han romanisasyon han mapa han kanan Tsina dangatan han surat , ngan amo gihap ini an nahigaraan nga ngaran han Beijing ha Iningles. An pulong nga Peking in nagtikang ha mga Franses nga mga misyonaryo han lumabay nga upat ka gatos nga tuig ngan nagpabilin nga kadaan nga kaluwas san-o ginliwan an tunog ha Minandarin tikang ha [kʲ] pakadto ha [tɕ] (An [tɕ] in ginsusurat ha pinyin nga j, sugad han Beijing). Gingagamit la gihap ini nga pulong ha damo nga mga yinaknan.
An kaluwas nga "Peking" in mas harani gihapon ha Finujian nga kayakan hit Amoy o Min Nan nga ginluluwas ha syudad han Xiamen, uska duungan kun diin an mga Europeo syahan nga tinmamak ha 16th siglo, samtang an "Beijing" mas harani ngan mas alagidagid ha kaluwas nga Minandarin nga yinaknan.
An syudad in makadamo kaliwani hin ngaran. Han panahon han Dinastiya Jin, an syudad in ginkilala nga Zhongdu (中都, ngan ha ilarom han Yuan Dinastiya han Mongol, gintawag ini nga Dadu (大都) ha Tsinino ngan Daidu han mga Mongol (ginngaran liwat ini nga Cambuluc ni Marco Polo sumala han mga karig-onan). Makaduha ha kasaysayan han syudad, an ngaran in ginbalyo tikang ha Beijing (Peking) ngadto Beiping (Peiping) (北平 Pinyin: Beiping; Wade-Giles: Pei-p'ing), pinulong nga may kasirigngon nga "Amihanan nga Kalinawan". Nahitabo ini syahan ha ilarom ni Emperador Hongwu han Dinastiya Ming, ngan nautro liwat han tuig 1928 ha ilarom han kagamhanan Kuomintang (KMT) han Republika han Tsina. Ha kada pagbalyo han ngaran, nga gintanggal an bahin nga may kasirigngon nga "ulohan (jing o king, Tsinino: 京) in may buot igpasabot nga an nasodnon nga ulohan in ginbalhin ngadto ha Nanjing, ha lalawigan han Jiangsu.
Yanjing (燕京; Pinyin: Yānjīng; Wade-Giles: Yen-ching) in gingagamit liwat nga impormal nga ngaran ha pagtawag han Beijing, pagpakita nga han hadton estado han Yan in aadi nahimutang han hadto nga kapanahonan han Dinastiya Zhou. Ini nga ngaran ginsubad han ngaran han Yanjing Ber sugad liwat han Unibersidad han Yenching, uska insituto han mas hitaas nga kaaradman nga gintampo ngadto ha Unibersidad han Peking.
An uruunhan nga mga nabilin nga ginbayaan han pagukoy han mga tawo ha munisipyo han Beijing in nabilngan ha mga lungib han bukidbukid han Tul-an han Dragon harani ha baryo han Zhoukoudian ha distrito han Fangshan, kun diin nag-ukoy an mga Tawo-Peking. An mga baya han Homo erectus tikang ha mga lungib in nagpapakita nga mayda 230,000 ngadto 250,000 nga katuigan na an naglabay. An mga Paleoliticohon nga mga homo sapien in nag-ukoy didto nga mayda ginbabanabanahan nga 27,000 nga mga tuig an naglabay. May-ada na mga syudad ha palibot han Beijing han syahan nga milenyo BC, ngan an ulohan han Estado han Yan, usa ha mga kusog han Panahon han Nag-aaragway nga mga estado (473-221 BC), Ji (薊/蓟), in gintukod ha pagkayana nga Beijing.
Kahuman natumba an Yan, an sinmunod nga mga Dinastiya Qin, Han, ngan Jin in nagtukod hin mga lokal nga mga prefectura ngada nga dapit. Hadtonpanahon han pagkatumba han Han, ini in naging lingkuran han pinuno nga gerero na hi Gongsun Zan. Ha panahon han Dinastiya Tang, ini in naging ulohan ni Fanyang jiedushi, an namumunomuno nga gobernador militar ha pagkayana nga Amihanan nga Hebei nga dapit. Dinhi gintikangan an An Shi Rebelyon han tuig AD 755.
Han tuig 936, an mas urhi nga Dinastiya Jin (936-947) han amihanan Tsina in ginhatag an dako nga bahin han iya amihanan nga katunaan, lakip hini an yana nga Beijing, nga ginhatag ha Dinastiya Khitan Liao. Han tuig 936, an Dinastiya Liao in nagtukod hin ikaduha nga ulohan nga ha pagkayana amo ini an Beijing, ngan gintawag ini nga Nanjing (an "Salatan nga Ulohan"). Han tuig 1125, an dinastiya Jurchen Jin in ginsakop an Liao, ngan han tuig 1153 ginbalhin an ira ulohan ngadto kan Liao Nanjing, ngan gintawag ini nga Zhongdu (中都), an "butnga nga ulohan." Nahamutang an Zhongdu ha pagkayana nga lugar nga pinamumutngaan han Tianningsi, tipakadto ha salatan-natondan han butnga nga Beijing. An iba nga mga gidadaani nga ginbayaan ha Beijing, sugad han Templo han Tianning, in tikang ha kapanahonan han Liao.
Ginsunog an Zhongdu han mga Mongol han tuig 1215 nga kun tawagon yana nga Aragway han Beijing. Kahuman ha tuig 1264, han pag-andam han pagsakop han ngatanan nga Tsina para makatukod han Dinastiya Yuan, hi Kublai Khan in nagdesider nga utrohon pagayad ini uruamihanan ha butnga han ulohan han Jin, ngan han tuig 1272, iya ginhimo ini nga syudad nga iya ulohan ha ngaran nga Dadu (大都, Tsinino han "dako nga ulohan"), o Daidu para han mga Mongol, nga ginbaybay nga Cambaluc o Cambuluc ha mga kasuratan ni Marco Polo. Natima pag-ayad an Dadu han tuig 1293. An pagbuot ni Kublai Khan in nagpaupay an kahimtang han syudad nga nahamutang ha amihanan nga dapit han Tsina. An kabutngaan han Dadu in nahamutang ha amihanan nga dapit han kabag-ohan nga butnga han Beijing. Mayda mga nagpabilin nga mga panahon han Yuan nga mga bungbong nga ha pagkayana natindog la gihapon, ngan ginkikiala hira nga Tucheng (土城 literal nga kasirigngon, an 'tuna nga bungbong').
Ha tuig 1368, hi Zhu Yuanzhang, kahuman pag-asoy nga hiya an syahan nga emperador han Dinastiya Ming, in nagpadara hin kasundalohan ha Dadu, nga ginkakaptan la gihapon han mga Yuan. An giuurhii nga emperador han Yuan in pumalagiw paamihanan ha Shangdu, ngan ginruba ni Zhu an mga palasyo ni Yuan ha Dadu. An syudad in ginngaran nga Beiping (北平) ha kapareho nga tuig,[23] ngan an prefectura han Shuntian (順天) in gintukod ha dapit nga palibot han syudad. Han tuig 1403, an bag-o (ngan ikatulo) nga emperador Ming - Emperador Yongle - in ginngaranan liwat ini nga syudad nga 'Beijing', ngan gindesigner an Beijing nga usa ha duduha nga mga ulohan nga na kalingit nga ha pagkahadto nga panahon nga ulohan nga Nanjing. An Beijing in napamutnga ha dako nga pag-ayad nga proyekto para han bag-o nga urokyan han Imperyo, an gindidiri nga syudad nga nahuman harani han 15 ka tuig (1406 ngadto ha 1420). Han nahuman an palasyo, hi Emperador Yongle in nagukoy didto. Tikang 1421 ngan sinmunod nga mga panahon, an Beijing, nga ginkikilala gihap nga Jingshi (京师), in naging "opisyal" nga ulohan han Dinastiya Ming, samtang, an Nanjing, naging "panduha" nala nga ulohan. Ini nga pasikaran han duduha nga ulohan (nga an Beijing mas mahinungdan), nagpadayon ha sakob han Dinastiya Ming. Napulo kag-tulo ha Napulo kag-unom nga mga emperador Ming in ginlubong ha mga maghusay nga mga lubnganan harani ha Beijing.
Han ika 15 siglo, an Beijing in nahihimo na ha pagkayana nga hitsura, ngan an panahon han Ming nga bungbong han syudad in nagserbi komo bungbong han syudad han Beijing kutob ha kabag-ohan nga panahon, kun diin ginruba ini ngan an gintukod ha pagsaliwan an ikaduha nga Dalan Libot. Gintotoohan nga an Beijing in gidadakoi nga syudad han kalibutan tikang 1425 hangtod 1650 ngan tikang 1710 ngadto ha 1825. An iba nga nakakaaghat nga mga balay nga gintukod han kapanahon han Ming amo an Templo han Kalangitan (gintindog ha 1420). Tiananmen,nga ha pagkayana amo an tigaman han estado han Kanan Katawhan Republika han Tsina ngan ginpapakita han iya tigaman, in syahan nga gintukod ha 1420, ngan makapira nga inutro pag-ayad kahuman. An kwadrado han Tiananmen, in gintukod ha 1651 ngan ginpadako han 1958. An mga heswita nahuman pag-ayad an syahan nga dapit-han-Beijing nga Singbahan Romano Katoliko ha 1652 ha Ganghaan Xuanwu, kun diin inmukoy an Italyano nga Heswita nga hi Matteo Ricci (1552-1610); an kabag-ohan nga Nantang (南堂, Salatan nga Katedral) in gintukod ha lugar nga gintindogan han orihinal nga katedral.
Natima an Ming ha tuig 1644, nga kahuman han 40 ka adlaw, kan Li Zicheng kasundalohan nga mga kablasanon, in nakuha an Beijing ngan napatalsik an goberno Ming. Han tikaharani an makusog nga kasundalohan han Manchu ha syudad, hi Li ngan iya mga sumurunod in ginbaya an syudad, ngan an resulta, an kusog han Manchu ha ilarom ni Prinsipe Dorgon, in nakuha an Beijing nga waray aragway.
Hi Prinsipe Dorgon in nagtukod han Dinastiya Qing nga naging direkta nga sumunod han Ming, ngan an Beijing in nagpabilin la gihap nga ulohan han Tsina. An mga emperador han Qing in ginpaupay an balay imperyal, pero ha kadamoan, an mga balay han Ming ngan an panngatanan nga pagkaayos in nagpabilin nga waray pagbag-o. An Beijing hinin nga panahon in ginkikilala ha ngaran nga Jingshi, nga igkasiringon nga Gemun Hecen han Manchu, an klasiko nga Tsinino nga nobela Inop han Pula nga Kwarto in nagpapadayag nga aada ha Beijing han unhan nga mga tuig han pamumuno han Qing (kataposan han mga 1600 nga katuigan).
Han ikaduha nga gyera Opyo, an mga kusog han Inglatera ngan Fransya in nakuha an syudad, ginkawatan ngan ginsunog an Palasyo han Katpaso ngan Daan nga Palasyo han Katpaso ha 1860. Ha ilarom han Ginsarabutan han Peking nga nagpatima han gyera, an mga kusog han Katundan in nagkamayda katungod hin pagtukod hin diplomatiko nga presensya ha Beijing Legation Quarter. Han tuig 1900, an Beijing in ginsudlan naliwat han mga langyawanon nga kusog para humanon an Rebelyn Boxer. An pipira nag mahinungdan nga mga balay imperyo han syudad in naruba han aragway, upod an Akademiya Hanlin ngan Palasyo han Katpaso.
An Rebolusyon Xinhai han tuig 1911, nga may panuyuan nga ginsaliwan an pamumuno Qing hin uska republika, in may orihinal nga panuyuan nga pagtukod han iya ulohan ha Nanjing. Kahuman an uska hataas nga ranggo nga opisyal han Qing nga hi Yuan Shikai igpirit igpagbaya an emperador Qing ha Beijing ngan ginpasigurado an pagkadaog han rebolusyon, ginkarawat han mga rebolusyonaryo ha Nanjing hi Yuan nga maging mangulo han bag-o nga Republika han Tsina, pero namatay hiya pagkahuman han waray pa maguska tuig ha pamumuno. Kinmusog an mga rehiyonal nga pinuno-guerrero ngan an mga magkusog nga hugpo in sige la paginaragway (an gyera Zhili-Anhui, an syahan nga gyera Zhili-Fengtian, an ikaduha nga gyera Zhili-Fengtian) para makuha an ulohan ha Beijing. Kahuman han pagdaog han kanan Kuomintang (KMT) Paguswag paamihanan, nga nagpugong han mga gerero-inuno ha amihanan, an Nanjing in opisyal nga naging ulohan han Republika han Rsina ha tuig 1928, ngan an Beijing in ginliwan an ngaran nga naging Beiping (Peip'ing) (北平) ha 28 Hunyo han tuig, nga may kasirigngon nga "amihanan nga kalinawan". Han ikaduha nga gyera han Tsina ngan Hapon , an Beiping in ginsakop han Hapon han 29 Hulyo 1937, ngan ginhimo nga lingkuran han goberno probisyonal han Republika han Tsina, uska sunod-sunoran nga estado nga namumuno han mga tuminongnong nga mga Tsino ha dapit han ginsakopan han mga Hapones nga amihanan Tsina; an goberno ha kaurhian in gintampo ha masdurudako nga Wang Jingwei nga goberno nga nakabase ha Nanjing.
Han 31 Enero 1949, hadton panahon han Gera Sibil han Tsina, an kusog han komunista in sinmulod ha Beijing hin waray inmato. Han 1 Oktubre han pareho nga tuig, an Partido komunista han Tsina, ha ilarom han liderato ni Mao Zedong, in nag-asoy ha Tiananmen an pagkahimo han Kanan Katawhan Republika han Tsina ngan ginbalik pagngaran an syudad ngadto ha Beijing. Han pipira nga adlaw nga nahiuna, an Chinese People;s Political Consultative Conference in nagdesider nga an Beijing in magiging ulohan han bag-o nga goberno.
Han panahon han pagtukod han Kanan Katawhan Republika, an munisipyo han Beijing in lakip la an iya kasawangan ngan mga hagrani nga dapit. An kasawangan in ginbahinbahin ngadto ha damo nga gudti nga distrito ha sulod nga ha yana amo an ikaduha nga libot nga dalan. An bungbong han Syudad han Beijing in ginruba para makaayad han ikaduha nga libot nga dalan, nga nahuman ha 1981 han pagsunod han 1982 nga plano han syudad. Adto nga dalan in syahan ha mga sagunson nga mga bag-o nga libot nga dalan nga maypanuyuan magpaagi han mga sarakayan kaysa ha mga bisikleta.
Ha pagsunod han reporma panekonomiya ni Deng Xiaoping, an mga kasawangan han Beijing in mas humaluag. An hadto nga aada ha sulod han ikaduha nga libot nga dalan ngan ikatulo nga libot nga dalan, an kasawangan han Beijing in dinmuso tubtog ha pagtukod pala nga ikalima nga libot nga dalan ngan ikaunom nga libot nga dalam, nga an damo nga dapit nga anay hagna in nahimo hin distrito han mga panimalay ngan pannegosyohan. Sumala han 2005 nga sumat han peryodiko, an kadako han pinauswag pala nga katunaan han Beijing, in usa ngan katunga nga mas halapad kaysa ha mga katunaaan han daan nga Beijing ha sulod han ikaduha nga libot nga dalan. An Wangfujing ngan Xidan in nahimo nga labi nga mauswagon nga distrito han mga papliton, samtang an Zhongguancun in naging dako nga sentro han electronika ha Tsina. Ha mga yana nga katuigan, an paguswag han Beijing in naghatag hin mga problema han urbanisasyon, sugad han mabug-at nga trapiko, malain nga kalidad han hangin, an pagkawara han makasaysayan nga mga magkaaranyaw nga distrito, an damo nga pagsulod han mga migrante tikang ha dirudilain nga rehiyon han nasod labi na kahoronan.
Han 13 Hulyo 2001, an kanasoran nga komite han Olimpiko in ginpili an Beijing, nga magpamulay han 2008 Katpaso nga Olimpiko.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
