Armenya
From Wikipedia, the free encyclopedia
An Armenya o kundi man Armenia (kaluwás ha Ininggles: /ɑːrˈmiːniə/ ( pamati-a);[15] Armenian: Հայաստան, ginromanisar: Hayastan, IPA: [hɑjɑsˈtɑn]), nga tinatawag hin opisyal nga Repúblika han Armenya o Repúblika han Armenia (Armenian: Հայաստանի Հանրապետություն, ginromanisar: Hayastani Hanrapetut'yun, IPA: [hɑjɑstɑˈni hɑnɾɑpɛtutʰˈjun]), usá nga ginpalibutan hin tuna nga nasod ha Salatan nga Caucasus nga rehiyon han Eurasia. Nahamutáng iní ha Katundan nga Asya,[16][17] ha Armenyano nga Kahigtas-an, ginsasapitan iní han Turkeya ha katundan, han Georgia ha amihan, han de facto nga naglulugaríng nga Republika han Artsakh ngan han Aserbaiyan ha sidlangan, ngan han Iran ngan han kanan Aserbaiyan nga exclave han Nakhchivan ha salatan.[18]
Repúblika han Armenya
| |
---|---|
Awit: Մեր Հայրենիք Mer Hayrenik ("Aton Iroy nga Tuna") | |
Pamunuan ngan gidako-i nga syudad |
Yerevan 40°11′N 44°31′E |
Opisyal nga mga pinulungan | Inarmenya[2] |
Ethniko nga mga grupo (2011) | |
Relihiyon | Armenya nga Ortodoxiya[5] |
(Mga) Tawag hin tawo | Armenyo |
Kagamhanan | Unitaryo nga parlamentaryo nga republika |
• Mangulo | Armen Sarkissian |
• Primer Ministro | Nikol Pashinyan |
• Mangulo han Nasodnon nga Katitirok | Ararat Mirzoyan |
Magbabalaod | Nasodnon nga Katitirok |
Kaagi hin pagtukod | |
• Dinastiya Orontida | ika-6 nga gatostuig BC |
190 UC[7] | |
• Arsacida nga dinastiya | 52–428 |
• Bagratida nga Armenya | 885–1045 |
• Ginhadi-an han Cilicia | 1198–1375 |
• Syahan nga Republika han Armenya gindeklara |
28 Mayo 1918 |
21 Septyembre 1991 | |
Langyab | |
• Bug-os | 29,743 km2 (11,484 sq mi) (ika-138) |
• Katubigan (%) | 4.71[8] |
Kamolupyohan | |
• 2016 estimate | 2,924,816[9] |
• 2011 nga census | ▼ 3,018,854[10][11] (ika-134) |
• Densidad | 101.5/km2 (262.9/sq mi) (ika-99) |
GDP (PPP) | 2019 nga banabana |
• Bug-os | $32.893 ka bilyon[12] |
• Per capita | $10,995[12] |
GDP (nominal) | 2019 nga banabana |
• Bug-os | $13.444 ka bilyon[12] (ika-127) |
• Per capita | $4,527[12] (ika-104) |
Gini (2018) |
34.4[13] medium |
HDI (2018) |
▲ 0.760[14] hataas · ika-81 |
Salapi | Dram (֏) (AMD) |
Zona hin oras | UTC+4 (AMT) |
Dapit hin pagmanehar | tuo |
Kodigo hin pagtawag | +374 |
Internet TLD |
|
An Armenia usá nga unitaryo, multi-partido, demokratiko nga nasod nga estado nga mayda kahadto nga panurundon nga kultural. Gintukod an Urartu han 860 BC ngan han ika-6 nga gatostuig BC nasaliwanan iní han Satrapiya han Armenya. An Ginhadi-an han Armenya nakaabot han kahitas-an hiní ha ilarom ni Tigranes nga Harangdon dida han syahan nga gatostuig BC ngan nagin syahan nga estado han kalibotan nga naghimo han Kristyanidad nga amo an opisyal nga relihiyon han urhe nga ika-3 o kundi man han sayo nga ika-4 nga gatostuig AD.[19][20][21] An opisyal nga pagpili han estado han Kristyanidad amo an 301.[22] An kahadto nga Armenyo nga ginhadi-an natunga hin duhá nga bahin nga nahingadto han mga Imperyo Bizantino ngan Sasaniano han mga sayo nga bahin han ika-5 nga gatostuig. Ha ilarom han Dinastiya Bagratuni, an Bagratido nga Ginhadi-a han Armenya nahibalik han ika-9 nga gatostuig. Nagluya iní tungod hin mga gera patok han mga Bizantino, nahulog an ginhadi-an han 1045 ngan hin sunod ginsulong an Armenya han mga Seljuk nga mga Turko. Mayda prinsipado nga Armenyo ngan sunod usá nga ginhadian, an Ciliciano nga Armenya nga nahamutáng ha baybayon han Dagat Mediteraneo ha mga butnga han ika-11 ngan ika-14 nga mg gatostuig.
Han panahon tikang han ika-16 kutob han ika-19 nga mga gatostuig, an minat-an nga iroy nga tuna nga Armenyo nga nahihimo han Sidlangan nga Armenya ngan Katundan nga Armenya nahiilarom han pamuno han mga imperyo Ottoman ngan Irani, nga ginhadi-an hin binalikbalik hin bisan hain hiní nga duha ha mga nag-agi nga mga gatostuig. Ha mga ika-19 nga gatostuig, nalupig an Sidlangan nga Armenya han Imperyo Ruso, samtang an kadam-an han katundan nga mga dapit han minat-an nga iroy nga tuna nga Armenya nagpabilin ha ilarom han Ottoman nga paghadi. Dida han Syahan nga Gera Pankalibotan, an mga Armenyo nga nangungukoy dida han ira tuna hin katulinan ha Imperyo Ottoman sistematiko nga ginpuo dida han Armenyo nga Genosidyo. Han 1918, sunod han Rebolusyon Ruso, tanan nga diri-Ruso nga mga nasod nagdeklara han ira paglugaríng katapos han kawaray han Imperyo Ruso, nga nagdangat han pagtukod han Syahan nga Republika han Armenya. Han 1920, nahilakip an estado ngadto han Republika Federal Sosyalista Sovietika han Transcaucasia, ngan han 1922 iní nagin usá nga nagtukod nga api han Unyon Sovyetika. Han 1936, an estado Transcaucasianon ginwara, ngan an mga api nga konstituyente nga mga estado hií, upod an Republika Sosyalistika Sovyetika han Armenya, ngadto hin bug-os nga mga republika han Unyon. An yana nga Republika han Armenya nahimo nga independyente dida han 1991 han pagkawara han Unyon Sovyetika.
Ginkikilala han Armenya an Singbahan Armenya Apostolika, an gimaihai nga nasodnon nga singbahan han kalibotan, nga amo an nangunguna nga establesido nga relihiyon han nasod.[23][5] An nalalain nga Armenya nga abakadahan gin-imbento ni Mesrop Mashtoets han 405 AD.
Api an Armenya han Unyon Ekonomika Euroasyatika, han Konseho han Europa ngan han Organisasyon han Kasabotan hin Seguridad Kolektiba. Gin-uugopan han Armenya an de facto nga naglulugaring nga republika han Artsakh, nga ginpasamwak han 1991.
Mga pagbahinbahin han Armenia | ||
---|---|---|
Legend | ||
Map ref. | Pagbahinbahin hin pagdumara | Pamunuan han lalawigan |
1 | Aragatsotn | Ashtarak |
2 | Ararat | Artashat |
3 | Armavir | Armavir |
4 | Gegharkunik | Gavar |
5 | Kotayk | Hrazdan |
6 | Lori | Vanadzor |
7 | Shirak | Gyumri |
8 | Syunik | Kapan |
9 | Tavush | Ijevan |
10 | Vayots Dzor | Yeghegnadzor |
11 | Yerevan | – |