Filiberto Ojeda Ríos

Filiberto Ojeda Ríos (26 d' avri 1933- 23 d' setimbe 2005), esteut-st èn indepindintisse portorikin, moenneu del gueriya indepinditinsse Ejército Popular Boricua (Årmêye Populaire Portorikinne, ossu cnoxhou come Macheteros).

portrait da Filiberto Ojeda Ríos

Filiberto askepia li 26 d' avri 1933 dins ene famile di payizans di Porto Rico (dizo manbornance des Estats Unis dispoy 1899), dins l' localité di Naguabo. I n' pola nén aler pus lon kel cwatrinme anêye di segondaire, mins nerén i studia en otodidake ey aveur des grandès cnoxhances di l' istwere eyet les mouvmints politikes del Daegn; il djouwéve eto del trompete eyet del guitåre.

Colneye des espagnols disk' e 1899, poy divnant colneye des Estats Unis, Porto Rico n' ourit ses prumîs vôtaedjes libes k' e 1945, et i ci n' est k' e 1952 ki l' payis, todi dizo mambornance, wangne ene miete d' otonomeye. Ça fwait k' avou l' revolucion cubinne di 1959 i gn årè on ravicaedje des mouvmints indepindintisses revolucionaires (d' ostant pus ki Porto Rico a des foirts loyéns culturels ey istorikes avou Cuba).

C' est dins ç' contecse di tinsions politikes la ki Filiberto bague avou s' famile, e 1961, viè Cuba, wice ki ses cwate efants ont dmoré viker. Låvå, i va rçure di l' etrinnmint pol gueriya, et motoit eto ovrer po les siervices di racsegnmints cubins.

I rvént a Porto Rico, eyet s' mete avou les mouvmints indepindintisses clandestins, ey e 1967 il askepeye li Mouvmint Indepindintisse Revolucionåre Årmé (Movimiento Independentista Revolucionario Armado, MIRA) k' aveut l' såme di discolnijhî Porto Rico tot fjhant ene guere di gueriya; li minme anêye, i mete so pî, a Noû York, li groupe di gueriya urbinne Front Årmé di Liberåcion Nåcionåle (Frente Armado de Liberación Nacional, FALN). Li MIRA sereut disfwait pal police estazunyinne dins les anêyes 1970, eyet Filiberto va esse aresté pol prumî côp e 1970.

Li 26 di djulete 1977 (date eto di l' atake do cazer Moncada a Cuba), Filiberto askepeye l' EPB, (Ejército Popular Boricua, Årmêye Populaire Portorikinne), mî cnoxhou come Los Macheteros.

Å cmince des anêyes 1980, les Macheteros ont-st ataké on camion di transpoirt di fonds, å Connecticut, eyet haper 7 miyons di dolårs, po leu finançmint ey eto ene pårteye åreut siervou po-z aidî les pôves di ç' payis. Les Estats-Unis acuzèt Filiberto d' î aveur pårticipé.

Ojeda Ríos a stî aresté pal police estazunyinne (FBI) li 30 d' octôbe 1985, avou des ôtes mimbes des Macheteros (onk des adjints do FBI fourit coixhî d' ene bale a ç' moumint la) ey eprijhné sins droet al liberté dzo côcion. Mins ses camaerådes arivèt-st a dmander å govienmint des Estats-Unis ene liberté condicionele dizo côcion, ki serè metowe a on miyon d' dolårs; ele serè payeye, eyet on côp å dfoû, Filiberto va-st ovrer a organizer li cminålté portorikinne do Connecticut.

E 1989, a San Juan, å Porto Rico, i fwait lu mimne si disfinse å procès, k' il est ametou po 19 tchedjes. I derit åzès djuris «ci n' est nén seulmint mi k' vos alez djudjî, mins eto vos minmes, vos efants et les djermêyes a vni [...] di vozôtes dipind li djustice po ç' peupe»; après l' deliberåcion, li djuri l' declara enocin des dijh-nouv tchedjes k' on l' ameteut. Li FBI l' vola amete di novelès tchedjes, mins l' djudje Vargas de Cerezo n' vola nén, eyet fjha k' on lyi dene liberté condicionele. Avou cisse liberté condicionele la, Filiberto dveut poirter on braçlet electronike, eyet s' vini declarer regulirmint åzès otorités.

E 1990, li 23 d' setimbe — djoû do Grito de Lares (criyaedje di Lares), ki cminça, e 1868, li revole siconte des espagnols —, Filiberto Ojeda côpa s' braçlet electronike eyet rintrer cor on côp el clandestinité, k' il î dmorrè disk' a s' moirt. Les otorités estazunyinnes n' l' ont måy trové disk' e 2005. So ces 15 ans la d' clandestinité, i fjha tchaeke anêye sacwants respondas po des gaztîs portorikins, eyet ovrer avou les mouvmints indepindintisses clandestins ou nén.

E 1992, on tribunå estazunyin l' codåna en absance a 55 ans d' prijhon ey ene aminde di 600.000 dolårs.

Li 23 d' setimbe 2005, des adjints do FBI ont ecerclé l' måjhone d' Hormigueros wice ki l' moenneu indepindintisse si catchive avou s' feme; si feme pola moussî foû, mins lu fourit acsût d' ene bale di franc-tireu, et leyî s' dissonnter disk' a s' moirt, sins ki l' FBI ni permete a nolu d' s' aprepyî del måjhone so 24 eures.

Li FBI declara ki Filiberto Ojeda Ríos aveut morou tins d' l' atake, mins l' otopseye fwaite på govienmint portotikin ont mostré k' i n' aveut stî acsût ki d' ene seule bale, intrêye pa dzo l' clavete di hintche eyet rexhowe å mitan do dos, dj' ô bén saetcheye do dzeur, et k' ele n' aveut distrût nol organe impôrtant, et d' conclure k' i mora dissonnté.

Ça fwait ki bråmint pinsèt ki l' såme di l' FBI c' esteut del touwer et nén d' l' apicî; çoula, radjouté å fwait ki ça c' est fwait on 23 d' setimbe, a foirt måvlé les Portorikins, les secteus indepindintisses cåzant d' «assazinat politike», mins minme li govienmint portorikin a stî foirt måvlé et dmander des kesses å FBI. On-z a eto dmandé di fé on doû nåcionå, avou l' drapea portorikin a dmeye hampe, mins çoula fourit rfuzé.

I fourit eteré e Naguabe, la k' il a vnou å monde, eyet ci fourit onk des etermints les pus shuvous d' l' istwere do payis, avou l' prezince des pus hôtès otorités d' l' Eglijhe, eyet des meyes di djins. On-z î djouwa on boket d' trompete — Filiberto esteut eto trompetisse —, eyet on lijha on comuniké do novea cmandant d' l' EPB anonçant k' i continouwrént l' lûte disk' a k' les Estazunyins cwitexhe Porto Rico.