Phiến đá Rosetta

Phiến đá Rosetta (tiếng Anh: Rosetta Stone) là một tấm bia Ai Cập cổ đại làm bằng đá granodiorite có khắc một sắc lệnh ban hành ở Memphis năm 196 TCN nhân danh nhà vua Ptolemaios V. Sắc lệnh này được viết cùng một văn bản bằng 2 hệ ngôn ngữ: tiếng Ai Cập và tiếng Hy Lạp, và ba hệ chữ viết: chữ tượng hình Ai Cập cổ đại (trên cùng), chữ bình dân Ai Cập (ở giữa) và chữ Hy Lạp (dưới cùng). Bởi vì phiến đá trình bày cùng một văn bản với cả ba hệ chữ viết (với một vài khác biệt nhỏ giữa chúng), nó đã cung cấp chiếc chìa khóa vô giá giúp cho khoa học hiện đại hiểu được chữ tượng hình Ai Cập.

Phiến đá Rosetta
Chất liệu	Granodiorite
Kích thước	114,4 x 72,3 x 27,93 cm
Hệ chữ viết	Chữ Hy Lạp, chữ tượng hình và chữ demotic Ai Cập cổ đại
Niên đại	196 trước Công nguyên
Thời điểm phát hiện	1799
Hiện lưu trữ tại	Bảo tàng Anh

Viên đá được chạm khắc trong thời kỳ Hy Lạp hóa và ban đầu được cho là trưng bày trong một ngôi đền, có thể ở Sais gần đó. Nó có thể đã được chuyển đến vào cuối thời cổ đại hoặc trong thời kỳ Mameluk, và cuối cùng được sử dụng làm vật liệu xây dựng trong việc xây dựng Pháo đài Julien gần thị trấn Rashid (Rosetta) trong Đồng bằng sông Nile. Tháng 7 năm 1799, sĩ quan người Pháp Pierre-François Bouchard đã phát hiện ra phiến đá trong chiến dịch ở Ai Cập thời kỳ Napoléon. Đây là văn bản song ngữ Ai Cập cổ đại đầu tiên được khôi phục trong thời hiện đại, và đã thu hút sự quan tâm rộng rãi của công chúng với tiềm năng giải mã chữ tượng hình chưa từng được ra dịch trước đây. Các bản sao thạch cao và phôi thạch cao sớm bắt đầu lưu hành trong các viện bảo tàng và học giả châu Âu. Khi người Anh đánh bại người Pháp, họ đã mang viên đá tới London dưới thời Capitulation of Alexandria năm 1801. Nó đã được trưng bày công khai tại Bảo tàng Anh gần như liên tục kể từ năm 1802 và là đối tượng được quan tâm nhiều nhất ở đó.

Nghiên cứu về sắc lệnh đã được tiến hành khi bản dịch hoàn chỉnh đầu tiên của văn bản tiếng Hy Lạp xuất bản năm 1803. Jean-François Champollion công bố việc chuyển ngữ các chữ viết Ai Cập ở Paris vào năm 1822; phải mất nhiều thời gian hơn nữa trước khi các học giả có thể đọc các bản khắc và văn học Ai Cập Cổ đại một cách tự tin. Những tiến bộ lớn trong việc giải mã là sự công nhận phiến đá cung cấp ba phiên bản của cùng một văn bản (1799); rằng văn bản chữ viết Ai Cập đã sử dụng các ký tự phiên âm để đánh vần tên nước ngoài (1802); văn bản chữ tượng hình cũng làm như vậy, và có những điểm tương đồng phổ biến với chữ viết Ai Cập (1814); và các ký tự phiên âm đó cũng được sử dụng để đánh vần các từ bản địa của người Ai Cập (1822–1824).

Ba bản sao rời rạc khác của cùng một sắc lệnh đã được phát hiện sau đó, và một số bản khắc song ngữ hoặc ba thứ tiếng Ai Cập tương tự hiện đã được biết đến, bao gồm ba bản sớm hơn một chút là Sắc lệnh Ptolemaic: Sắc lệnh Alexandria năm 243 trước Công nguyên, Sắc lệnh Canopus năm 238 trước Công nguyên, và Sắc lệnh Memphis của Ptolemy IV, c. năm 218 trước Công nguyên. Hòn đá Rosetta không còn là duy nhất, nhưng nó là chìa khóa thiết yếu cho sự hiểu biết hiện đại về văn học và nền văn minh Ai Cập cổ đại. Thuật ngữ 'Rosetta Stone' hiện được sử dụng để chỉ manh mối thiết yếu cho một lĩnh vực kiến ​​thức mới.

Tham khảo

Tham khảo thư loại

• Adkins, Lesley; Adkins, R. A. (2000). The Keys of Egypt: the obsession to decipher Egyptian hieroglyphs. HarperCollins. ISBN 978-0-06-019439-0.
• Allen, Don Cameron (1960). “The Predecessors of Champollion”. Proceedings of the American Philosophical Society. 144 (5): 527–547.
• Andrews, Carol (1985). The Rosetta Stone. British Museum Press. ISBN 978-0-87226-034-4.
• Assmann, Jan; Jenkins, Andrew (2003). The Mind of Egypt: history and meaning in the time of the Pharaohs. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01211-0. Truy cập ngày 21 tháng 7 năm 2010.
• “Antiquities Wish List”. Al-Ahram Weekly. 20 tháng 7 năm 2005. Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 9 năm 2010. Truy cập ngày 18 tháng 7 năm 2010.
• Bagnall, R. S.; Derow, P. (2004). The Hellenistic Period: historical sources in translation. Blackwell. ISBN 1-4051-0133-4. Truy cập ngày 18 tháng 7 năm 2010.
• Bailey, Martin (21 tháng 1 năm 2003). “Shifting the Blame”. Forbes.com. Truy cập ngày 6 tháng 7 năm 2010.
• Bevan, E. R. (1927). The House of Ptolemy. Methuen. Truy cập ngày 18 tháng 7 năm 2010.
• Bierbrier, M. L. (1999). “The acquisition by the British Museum of antiquities discovered during the French invasion of Egypt”. Trong Davies, W. V (biên tập). Studies in Egyptian Antiquities. (British Museum Publications).
• Brown, V. M.; Harrell, J. A. (1998). “Aswan Granite and Granodiorite”. Göttinger Miszellen. 164: 133–137.
• Budge, E. A. Wallis (1894). The Mummy: chapters on Egyptian funereal archaeology. Cambridge University Press. Truy cập ngày 19 tháng 7 năm 2010.
• Budge, E. A. Wallis (1904). The Decrees of Memphis and Canopus. Kegan Paul. Truy cập ngày 10 tháng 12 năm 2018.
• Budge, E. A. Wallis (1913). The Rosetta Stone. British Museum. Truy cập ngày 12 tháng 6 năm 2010.
• Burleigh, Nina (2007). Mirage: Napoleon's scientists and the unveiling of Egypt. HarperCollins. ISBN 978-0-06-059767-2.
• Clarysse, G. W.; Van der Veken, G. (1983). The Eponymous Priests of Ptolemaic Egypt (P. L. Bat. 24): Chronological lists of the priests of Alexandria and Ptolemais with a study of the demotic transcriptions of their names. Assistance by S. P. Vleeming. Leiden: Brill. ISBN 90-04-06879-1.
• Clarysse, G. W. (1999). “Ptolémées et temples”. Trong Valbelle, Dominique (biên tập). Le Décret de Memphis: colloque de la Fondation Singer-Polignac a l’occasion de la celebration du bicentenaire de la découverte de la Pierre de Rosette. Paris.
• Clayton, Peter A. (2006). Chronicles of the Pharaohs: the reign-by-reign record of the rulers and dynasties of Ancient Egypt. Thames & Hudson. ISBN 0-500-28628-0.
• Cooper, Keith (14 tháng 4 năm 2010). “New Rosetta Stone for GRBs as supernovae”. Astronomy Now Online. Bản gốc lưu trữ ngày 19 tháng 8 năm 2019. Truy cập ngày 4 tháng 7 năm 2010.
• Dewachter, M. (1990). Champollion: un scribe pour l'Égypte. Coll. « Découvertes Gallimard » (nº 96) (bằng tiếng Pháp). Paris: Éditions Gallimard. ISBN 978-2-07-053103-5.
• Downs, Jonathan (2008). Discovery at Rosetta: the ancient stone that unlocked the mysteries of Ancient Egypt. Skyhorse Publishing. ISBN 978-1-60239-271-7.
• Edwardes, Charlotte; Milner, Catherine (20 tháng 7 năm 2003). “Egypt demands return of the Rosetta Stone”. The Daily Telegraph. Lưu trữ bản gốc ngày 11 tháng 1 năm 2022. Truy cập ngày 5 tháng 10 năm 2006.
• El-Aref, Nevine (30 tháng 11 năm 2005). “The Rose of the Nile”. Al-Ahram Weekly.
• El Daly, Okasha (2005). Egyptology: the missing millennium: Ancient Egypt in medieval Arabic writings. UCL Press. ISBN 1-84472-063-2.
• Gillispie, C. C.; Dewachter, M. (1987). Monuments of Egypt: the Napoleonic edition. Princeton University Press. tr. 1–38.
• “Horwennefer”. Egyptian Royal Genealogy. Truy cập ngày 12 tháng 6 năm 2010.
• Huttinger, Henry (28 tháng 7 năm 2005). “Stolen Treasures: Zahi Hawass wants the Rosetta Stone back—among other things”. Cairo Magazine. Bản gốc lưu trữ ngày 1 tháng 12 năm 2005. Truy cập ngày 6 tháng 10 năm 2006.
• “International team accelerates investigation of immune-related genes”. The National Institute of Allergy and Infectious Diseases. 6 tháng 9 năm 2000. Bản gốc lưu trữ ngày 9 tháng 8 năm 2007. Truy cập ngày 23 tháng 11 năm 2006.
• Iversen, Erik (1993) [First edition 1961]. The Myth of Egypt and Its Hieroglyphs in European Tradition. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-02124-9.
• Kitchen, Kenneth A. (1970). “Two Donation Stelae in the Brooklyn Museum”. Journal of the American Research Center in Egypt. 8: 59–67. doi:10.2307/40000039. JSTOR 40000039.
• Meyerson, Daniel (2004). The Linguist and the Emperor: Napoleon and Champollion's quest to decipher the Rosetta Stone. Ballantine Books. ISBN 978-0-345-45067-8.
• Middleton, A.; Klemm, D. (2003). “The Geology of the Rosetta Stone”. Journal of Egyptian Archaeology. 89 (1): 207–216. doi:10.1177/030751330308900111. S2CID 126606607.
• Miller, E.; và đồng nghiệp (2000). “The Examination and Conservation of the Rosetta Stone at the British Museum”. Trong Roy, A.; Smith, P (biên tập). Tradition and Innovation. (British Museum Publications). tr. 128–132.
• Nespoulous-Phalippou, Alexandra (2015). Ptolémée Épiphane, Aristonikos et les prêtres d'Égypte. Le Décret de Memphis (182 a.C.): édition commentée des stèles Caire RT 2/3/25/7 et JE 44901 (CENiM 12). Montpellier: Université Paul Valéry.
• Nicholson, P. T.; Shaw, I. (2000). Ancient Egyptian Materials and Technology. Cambridge University Press.
• Nishimura, Rick A.; Tajik, A. Jamil (23 tháng 4 năm 1998). “Evaluation of diastolic filling of left ventricle in health and disease: Doppler echocardiography is the clinician's Rosetta Stone”. Journal of the American College of Cardiology. 30 (1): 8–18. doi:10.1016/S0735-1097(97)00144-7. PMID 9207615.
• Oxford English Dictionary. 2nd ed. Oxford University Press. 1989. ISBN 978-0-19-861186-8. Bản gốc lưu trữ ngày 25 tháng 6 năm 2006. Truy cập ngày 1 tháng 4 năm 2022.
• Parkinson, Richard B.; Diffie, W.; Simpson, R. S. (1999). Cracking Codes: the Rosetta Stone and decipherment. University of California Press. ISBN 978-0-520-22306-6. Truy cập ngày 12 tháng 6 năm 2010.
• Parkinson, Richard B. (2005). The Rosetta Stone. British Museum objects in focus. British Museum Press. ISBN 978-0-7141-5021-5.
• Quirke, Stephen; Andrews, Carol (1989). The Rosetta Stone. Abrams. ISBN 978-0-8109-1572-5.
• Ray, J. D. (2007). The Rosetta Stone and the Rebirth of Ancient Egypt. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02493-9.
• Robinson, Andrew (2009). Lost Languages: the enigma of the world's undeciphered scripts. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-51453-5.
• “The Rosetta Stone”. The British Museum. Truy cập ngày 12 tháng 6 năm 2010.
• “Rosetta Stone row 'would be solved by loan to Egypt'”. BBC News. 8 tháng 12 năm 2009. Truy cập ngày 14 tháng 7 năm 2010.
• Shaw, Ian (2000). The Oxford history of Ancient Egypt. Oxford University Press. ISBN 0-19-280458-8.
• Simpson, Gordon G.; Dean, Caroline (12 tháng 4 năm 2002). “Arabidopsis, the Rosetta Stone of Flowering Time?”. Science. 296 (5566): 285–289. Bibcode:2002Sci...296..285S. doi:10.1126/science.296.5566.285. PMID 11951029. Truy cập ngày 23 tháng 11 năm 2006.
• Shaw, Ian; Nicholson, Paul (1995). The Dictionary of Ancient Egypt. Harry N. Abrams. ISBN 0-8109-9096-2.
• Simpson, R. S. (1996). Demotic Grammar in the Ptolemaic Sacerdotal Decrees. Griffith Institute. ISBN 978-0-900416-65-1.
• Simpson, R. S. (21 tháng 12 năm 2024). “The Rosetta Stone: translation of the demotic text”. The British Museum. Bản gốc lưu trữ ngày 6 tháng 7 năm 2010. Truy cập ngày 21 tháng 7 năm 2010.
• Solé, Robert; Valbelle, Dominique (2002). The Rosetta Stone: the story of the decoding of hieroglyphics. Four Walls Eight Windows. ISBN 978-1-56858-226-9.
• Spencer, Neal; Thorne, C. (2003). Book of Egyptian Hieroglyphs. British Museum Press, Barnes & Noble. ISBN 978-0-7607-4199-3.
• Synopsis of the Contents of the British Museum. British Museum. 1847.
• Tyldesley, Joyce (2006). Chronicle of the Queens of Egypt. Thames & Hudson. ISBN 0-500-05145-3.
• Walker, Susan; Higgs, Peter biên tập (2001). Cleopatra of Egypt. British Museum Press. ISBN 0-7141-1943-1.
• Wilson, Robert Thomas (1803). History of the British Expedition to Egypt. 4th ed. Military Library. Truy cập ngày 19 tháng 7 năm 2010.

Liên kết ngoài

• “The Rosetta Stone online”. A project in cooperation of the Excellence Cluster Topoi and the Institut für Archäologie, Humboldt-Universität zu Berlin. 2017. hdl:21.11101/0000-0001-B537-5. (Interlinear glosses, TEI XML encoding, image map), ed. by D.A. Werning (EXC 264 Topoi), E.-S. Lincke (HU Berlin), Th. Georgakopoulos
• “British Museum Object Database reference number: EA24”.
• “How the Rosetta Stone works”. Howstuffworks.com. 11 tháng 12 năm 2007.