Tiếng Ba Tư

Tiếng Ba Tư hay tiếng Persia, còn được biết đến như tiếng Farsi (فارسی fārsi [fɒːɾˈsiː] ^ⓘ), là một ngôn ngữ Iran thuộc ngữ tộc Ấn-Iran của hệ ngôn ngữ Ấn-Âu. Nó chủ yếu được nói ở Iran, Afghanistan (dưới tên gọi tiếng Dari từ năm 1958),^[8] và Tajikistan (tên gọi tiếng Tajik vào thời Xô Viết ),^[9] và một vài vùng khác về mặt lịch sử được xem là thuộc đế quốc Ba Tư. Tiếng Ba Tư, nói chung, được viết bằng chữ Ba Tư, một biến thể của chữ Ả Rập.

Tiếng Ba Tư
Fārsi
فارسی
Fārsi viết bằng chữ Ba Tư-Ả Rập
Phát âm	[fɒːɾˈsiː]
Sử dụng tại	Iran[1] Afghanistan[1] (dưới tên tiếng Dari) Tajikistan[1] (dưới tên tiếng Tajik) Uzbekistan (dưới tên tiếng Tajik) Iraq[2] Nga[3][4] Azerbaijan[5]
Tổng số người nói	45 triệu (2007)[6] – 60 triệu (2009)[5] người bản ngữ Tổng cộng 110 triệu.[5]
Phân loại	Ấn-Âu Ấn-Iran Iran Tây Iran Tây Nam Iran Tiếng Ba Tư
Ngôn ngữ tiền thân	Tiếng Ba Tư cổ Tiếng Ba Tư trung đại Tiếng Ba Tư
Dạng chuẩn	Tây Ba Tư Dari Tajik
Phương ngữ	Tây Ba Tư Dari Ba Tư Trung Á (Tajik) Bukhara Pahlavan Hazara Aimaq Ba Tư Do Thái Dehwar Tat Do Thái[5] Tat Kavkaz[5] Tat Armenia[5]
Hệ chữ viết	Chữ Ba Tư (Iran và Afghanistan) Chữ Kirin (Tajikistan) Hebrew Hệ chữ nổi tiếng Ba Tư
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ chính thức tại	Iran (dưới tên "tiếng Ba Tư")  Afghanistan (dưới tên tiếng Dari)  Tajikistan (dưới tên tiếng Tajik)
Quy định bởi	Hiệp hội ngôn ngữ và văn học Ba Tư (Iran)
Mã ngôn ngữ
ISO 639-1	fa
per (B) fas (T)
ISO 639-3	tùy trường hợp: pes – Tiếng Tây Ba Tư prs – Tiếng Dari (Ba Tư Afghan) tgk – Tiếng Tajik aiq – Phương ngữ Aimaq bhh – Phương ngữ Bukhora haz – Phương ngữ Hazara jpr – Tiếng Ba Tư Do Thái phv – Phương ngữ Pahlavan deh – Tiếng Dehwar jdt – Tiếng Tat Do Thái ttt – Tiếng Tat (Kavkaz)
Glottolog	fars1255[7]
Linguasphere	58-AAC (Wider Persian)  > 58-AAC-c (Central Persian)
Khu vực nơi có số người nói Ba Tư đáng kể (tính cả phương ngữ).
Các quốc gia nơi tiếng Ba Tư là ngôn ngữ chính thức.
Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Tiếng Ba Tư hiện đại là sự tiếp nối của tiếng Ba Tư trung đại, ngôn ngữ tôn giáo và văn học chính thức của Đế chế Sassanid, mà chính nó lại là hậu thân của tiếng Ba Tư cổ, ngôn ngữ của Đế chế Achaemenes.^[10][11][12] Ngữ pháp của nó tương đồng với nhiều ngôn ngữ của châu Âu đương thời.^[13]

Tiếng Dari của Afghani đã bị pha trộn rất nhiều với các ngôn ngữ như tiếng Mông Cổ.^[14]

Có chừng 110 triệu người nói tiếng Ba Tư trên toàn cầu và ngôn ngữ này có vị thế chính thức tại Iran, Afghanistan, và Tajikistan. Trong nhiều thế kỷ, tiếng Ba Tư cũng là ngôn ngữ văn hóa tại nhiều vùng ở Tây Á, Trung Á, và Nam Á.^[15]

Tiếng Ba Tư đã ảnh hưởng (chủ yếu về từ vựng) một cách đáng kể lên nhiều ngôn ngữ xung quanh, nhất là các ngôn ngữ Turk miền Trung Á, Kavkaz, và Tiểu Á, những ngôn ngữ Iran lân cận, cũng như tiếng Armenia, tiếng Gruzia, vài ngôn ngữ Ấn-Iran khác, đặc biệt là tiếng Urdu (một dạng tiếng Hindustan). Nó cũng ảnh hưởng phần nào lên tiếng Ả Rập, nổi bật nhất là ở tiếng Ả Rập Bahran.^[16] Ngược lại, tiếng Ba Tư cũng mượn rất nhiều từ trong tiếng Ả Rập sau cuộc xâm lược Ba Tư của người Ả Rập.^{[10][13][17][18][19][20]}

Nguồn gốc và phát triển

Tiếng Ba Tư bắt nguồn từ tiếng Ba Tư cổ, ngôn ngữ của Đế chế Achaemenes (khoảng 550 - 330 TCN). Tiếng Ba Tư cổ được ghi chép bằng chữ viết Ba Tư cổ, một hệ thống chữ viết dựa trên chữ hình nêm. Sau khi Alexander Đại đế chinh phục Ba Tư, tiếng Hy Lạp bắt đầu ảnh hưởng đến tiếng Ba Tư cổ, dẫn đến sự hình thành tiếng Ba Tư trung đại, hay tiếng Pahlavi (khoảng 224 TCN - 651 SCN).

Tiếng Ba Tư trung đại được sử dụng dưới triều đại Sassanid (224 - 651 SCN) và trở thành ngôn ngữ chính thức của đế chế. Trong thời kỳ này, tiếng Ba Tư chịu ảnh hưởng từ tiếng Ả Rập, đặc biệt là sau cuộc xâm lược Hồi giáo vào thế kỷ thứ 7. Hệ thống chữ viết Ba Tư-Ả Rập được phát triển dựa trên chữ Ả Rập, thay thế cho chữ viết Pahlavi.

Tiếng Ba Tư hiện đại bắt đầu phát triển từ thế kỷ thứ 9 SCN. Ngôn ngữ này tiếp tục chịu ảnh hưởng từ tiếng Ả Rập, cũng như tiếng Thổ Nhĩ Kỳ và tiếng Mông Cổ. Tiếng Ba Tư hiện đại có nhiều phương ngữ khác nhau, được sử dụng ở Iran, Afghanistan, Tajikistan, Uzbekistan và một số quốc gia khác.